|
|
|
 |
|
‘Calypso, ach, Calypso! Ik denk vaak aan haar. Ze hield van Odysseus. Ze hebben zeven jaar lang samengeleefd. We weten niet hoe lang Odysseus het bed heeft gedeeld met Penelope, maar zeker niet zo lang. Toch verheerlijken we het verdriet van Penelope en lachen we om de tranen van Calypso.' Schrijft Milan Kundera in Onwetendheid. [1]
In Het recept van Calypso geeft classica [2] en filosofe Maja Pellikaan-Engel een andere visie op een aantal bekende teksten uit de klassieke oudheid. [3] Hierin wijdt ze een hoofdstuk aan Kalypso: ‘Menigeen zal zich de mooie, maar egoïstische seksbom herinneren, die de arme Odysseus tegen zijn zin jaren lang vasthield op haar eiland en hem dwong tot liefde met haar en ontrouw jegens zijn eigen vrouw Penelope. Daar zat de grote held dan op het strand: huilend van verlangen naar zijn vrouw. Ik vroeg me echter af: was Calypso nu echt zo egoïstisch? De betreffende teksten maar dan vanuit een ander perspectief gelezen, blijken ook een totaal ander beeld van dat mooie en sensuele personage te kunnen oproepen: dat van een sympathieke en intelligente vrouw met een hoog ontwikkeld normbesef.' [4]
Pellikaan-Engel vindt in volgende passage uit Odyssee ‘het eerste feministisch betoog uit de westerse beschaving':
‘Hard en wreed bent u, goden, en buiten verhouding afgunstig,
Die het godinnen niet gunt met sterfelijke mannen te slapen,
Als zij een echtgenoot kiest en openlijk met hem wil huwen. (...)
Zo nu misgunt u, goden, het mij met een man te verkeren, -
Hem die ikzelf heb gered, terwijl hij de scheepskiel omkneld hield.' [5]
Kalypso richt zich tegen de dubbele moraal die vrouwelijke goden geen openlijke liefdesrelatie met sterfelijke mannen gunt, terwijl dergelijke verhoudingen van mannelijke goden met sterfelijke vrouwen algemeen bekend en geaccepteerd waren. Het is haar antwoord tegen Hermes die haar als bode van Zeus komt melden dat ze Odysseus moet laten gaan. Kalypso weet dat er niets tegen een dergelijk bevel in te brengen is en gehoorzaamt, maar niet zonder eens goed haar mening te vertellen. Ze is het er duidelijk niet mee eens. De grootheid van Kalypso schuilt echter in de manier waarop ze afscheid neemt van Odysseus; ‘ik ben gaarne bereid je te laten vertrekken.' [6] Het is een pleidooi voor menselijkheid en mededogen, zoals geen van de mannelijke helden uit Ilias en Odyssee samen, hebben gehouden;
‘Mij staat alleen voor de geest en ik heb geen andere plannen
Dan die ik zelf zou bedenken, als ik in zo'n nood zou verkeren.
Want ik ben even fatsoenlijk van aard als een ander en heb geen
Hart dat van steen is gemaakt en dat geen deernis zou kennen.' [7]
Zij zegt dit tegen Odysseus nadat hij eerst zijn wantrouwen tegen haar heeft uitgesproken en hij eist dat zij een dure eed zweert als bewijs voor haar oprechtheid. Zij lacht met hem en geeft hem bovenstaand antwoord. Fatsoen betekent voor Kalypso dat zij zich inleeft in de situatie van de ander en van daaruit met verstand een uitweg zoekt. Het gaat haar om empathie van uit een hart vol mededogen. Pellikaan-Engel: ‘In deze oudste tekst van de westerse literatuur komen we dus al dit morele principe tegen: je inleven in de gevoelens en situatie van een ander en die persoon dan zo behandelen, zoals je dat voor jezelf in die omstandigheden zou wensen. En het is expliciet de activiteit van het verstand en het hart, de ratio plus empathie die bij Calypso de sleutel vormt tot het moreel juiste handelen.' [8] Homerus legt deze woorden in de mond van een vrouw; ‘Calypso, zo vaak gezien als een egoïstische oversekste godin, die de arme, trouwe sterveling Odysseus tegen zijn zin zeven jaar vasthield op haar eiland.' [9]
Alles wijst erop dat Homerus hier de afronding beschrijft van een serieuze liefdesrelatie. Odysseus is gestrand op het eiland van Kalypso. Hij heeft geen bemanning meer, geen schip, alle hoop op een terugkeer naar huis is weg. Het eiland Ogygia ligt midden op zee, het water is een onoverkomelijke grens. ‘Odysseus simply does not have the means to leave her' [10] en is ervan overtuigd dat hij het eiland nooit zal kunnen verlaten. Homerus geeft een uitvoerige beschrijving van Odysseus verdriet hierover.
‘Wie komt ertoe uit zichzelf die ontzaglijke plas van zout water
Over te steken' [11]
Na zijn tocht naar de onderwereld heeft hij als enige een nieuwe ramp overleefd. Zijn mannen vonden de dood omdat ze van Helios' koeien hebben gegeten. Waardoor zij het woord dat Odysseus aan Circe gegeven had, gebroken hebben (Helios is Circe's vader). Odysseus vindt troost en liefde bij Kalypso. Ook in de nacht na hun gesprek over het nakende afscheid genieten zij nog innig van hun liefde;
‘Beiden liepen zij nu naar een dieper deel van de grot toe,
Waar zij elkaar omhelsden en 't spel van de liefde bedreven.' [12]
Ook De Jong wijst erop dat deze afscheidscène de langste is van een reeks van afscheid nemen tussen geliefden in de Odyssee: ‘The scene between Calyspo and Odysseus is the longest and most dramatic of three partings from loving women in the Odyssey.' [13] De Jong vergelijkt deze scène met het afscheid van Nausicaä en van Circe.
Zoals hierboven al vermeld bekritiseerde Homerus de dubbele moraal in de huwelijksverhoudingen van die tijd bij monde van Kalypso. Vrouwen dienden trouw te zijn aan hun mannen (Penelope) - mannen hadden recht op ontrouw (Odysseus). Pellikaan-Engel: ‘Homerus lijkt te suggereren dat hij het al even onrechtvaardig vindt dat er bij de mensen voor mannen andere maatstaven gelden dan voor vrouwen. Het is verbazingwekkend dat dit basisthema van Homerus, de huwelijkstrouw, zo zelden bediscussieerd wordt. Odysseus' talrijke avonturen herinnert menigeen zich en de trouw van Penelope heeft altijd grote indruk op de mensen gemaakt. Aan de ontrouw van Odysseus daarentegen gaat men gewoonlijk voorbij en al helemaal aan het feit dat Homerus een kleine drieduizend jaar geleden al de onbillijkheid van de asymmetrische rolpatronen die aan mannen en vrouwen werden toegeschreven aan de kaak heeft willen stellen. En dat is toch de meest voor de hand liggende interpretatie van de boze uitval op de dubbele moraal die hij Calypso in de mond legt. [14] Zo wordt Kalypso de woordvoerster van twee vooruitstrevende ethische stellingnames: kritiek op de dubbele moraal enerzijds en het principe een ander zo te behandelen zoals je dat voor jezelf zou wensen [15]. In haar houding gaan emotionaliteit en rationaliteit hand in hand.
Odysseus heeft zeven jaar lang een relatie met Kalypso. Hij heeft met haar langer geleefd (het bed mee gedeeld) dan met zijn eigen vrouw Penelope. Odysseus spreekt openlijk met Kalypso over zijn vrouw. Dit doet hij niet tijdens zijn verblijf bij Circe (dat slechts één jaar duurt).
‘Maar al te goed weet ik hoe Penelope, schrandere vrouw, bij u in het niet verzinkt,
Als men naar uiterlijk schoon of lichaamslengte zou kijken.
Zij is een sterfelijke vrouw, u onsterfelijk en jong voor het leven' [16]
Odysseus wijst een huwelijk af met een vrouw die eeuwig jong blijft en hem onsterfelijk kan maken. Is het Penelope's schranderheid, een talent waarin ook Odysseus zelf uitblinkt, dat hem aantrekt? Of is het haar kleine lichaamslengte, die meer bij de kleine Odysseus past?
Félix Buffière schrijft: ‘En laissant Calypso pour revenir à Penelope, Ulysse a donc abandonné la science pour la philosophie, renoncé à l'étude du monde extérieur pour regarder en lui-même.' [17] Buffière komt tot deze analyse door de eerder symbolische interpretatie van Penelope's weefkunst. Weven staat bij Homerus dikwijls symbool voor denken, analyseren en filosoferen. Terwijl Kalypso als dochter van Atlas voor de wetenschappelijke kennis van het uitspansel (de kosmos) staat. Binnen het Griekse denken verloopt de weg naar inzicht van onderzoek van de fysica (het fysische) naar het onderzoek van het zelf: ‘à la recherche passionnée des secrets de la nature, une autre recherche a succédé, depuis Socrate: celle de l'homme et de son âme.' [18]
Via deze interpretaties leren we Kalypso kennen als een ontwikkelde vrouw die rationaliteit en intelligentie weet te koppelen aan een onweerstaanbare sensualiteit. Dat deze vrouw door een patriarchale godenstructuur met Zeus op kop, op de vingers wordt getikt, toont eens te meer dat de angst voor de vrouwelijkheid van alle tijden is.
Maja Pellikaan-Engel besluit dan ook:
‘De godin Calypso mag dan zulke verstandige dingen gezegd hebben, de meeste mensen zien haar toch eerder als de mooie verleidelijke vrouw van wie de trouwe held Odysseus het slachtoffer werd. In deze beeldvorming lijkt Calypso dan zelf het slachtoffer van een persoonlijkheidreductie te zijn, die ook wel op haar Olympische collega's toegepast wordt, namelijk de reductie van individuele godin tot archetype. Zo staat de godin Athene (Minerva bij de Romeinen) veelal voor een aseksuele intellectueel, Aphrodite (Venus) voor een pure seksbom en Hera (Juno) voor een zorgzame huisvrouw. De Amerikaanse classica Sarah Pomeroy stelt dat moderne vrouwen in feite nog altijd last hebben van dit soort karikaturale archetypes. Altijd weer schijnen vrouwen te moeten worden ingedeeld bij één van die verschillende oerbeelden, terwijl iedere mens in feite aspecten van elk type in zich draagt. [19] Zo is het ook met Calypso gegaan. Haar sensualiteit wordt altijd overbelicht, terwijl zij toch door Homerus ook neergezet is als een intelligente vrouw met een hoog ontwikkeld normbesef en ze met haar roerende zorgzaamheid jegens Odysseus wel het bewijs geleverd heeft dat haar op empathie gebaseerde morele stellingname geen loos praatje was. Toch heeft zich naast dat reductionistisch beeld van een verleidelijke seksbom nog een andere visie op Calypso ontwikkeld. Zij is ook het literaire prototype geworden van de vrouw die in oprechte liefde een relatie begint met een man die er een eigen agenda op na houdt en haar daarom uiteindelijk zal verlaten.' [20] Vergilius zal in zijn Aeneas het personage Dido in die zin uitwerken. [21]
Alain Pringels, dramaturg Toneelgroep De Appel
[1] Geciteerd door Maja Pellikaan-Engel in Het recept van Calypso, p.26
[2] Het vrouwelijke van ‘classicus', nl. classica wordt door het Groene Boekje niet erkend...
[3] Maja Pelikaan-Engel, Het recept van Calypso, Damon, 2004, ISBN 90 5573 537 x.
[4] Pellikaan-Engel, p.9
[5] Homeros, Odyssee, V.118-119 en 129-130, vert. Zuydewijn, p.130
[6] Homeros, Odyssee, V.161, vert. Zuydewijn, p.131. In vertaling van Imme Dros: "Ik laat je vrijwillig hier vandaan gaan." (Odysseia, p.89)
[7] Homeros, Odyssee, V.188-191, vert. Zuydewijn, p.132. Imme Dros: "Want ik ben rechtvaardig genoeg en mijn hart is niet van ijzer, integendeel mijn hart is vol mededogen." (Odysseia, p.90)
[8] Pellikaan-Engel, p.18
[9] Pellikaan-Engel, p.18
[10] Irene de Jong, A Narratological Commentary on the Odyssey, Cambridge UP, 2001, p.133
[11] Homeros, Odyssee, V.100, vert. Zuydewijn, p.130.
[12] Homeros, Odyssee, V.226-227, vert. Zuydewijn, p.133. Imme Dros: "Zij gingen met elkaar naar bed diep in de gewelfde grot, genoten van de liefde en sliepen daar samen" (Odysseia, p.91)
[13] Irene de Jong, A Narratological Commentary on the Odyssey, p.132
[14] Pellikaan-Engel, p.21
[15] "En gelijk gij wilt dat u de mensen doen zullen, doet gij hun ook insgelijks." Lucas 6:31 of "Wat ik niet wil dat anderen mij aandoen, wil ik anderen ook niet aandoen." Confucius (in J.W.Schotsman, Wijsheid van Confuccius, Ankh-Hermes, p.146)
[16] Homeros, Odyssee, V.215-218, vert. Zuydewijn, p.133
[17] F. Buffièrre, Les mythes d'Homère et la pensée Grecque, Ed les belles lettres, 1956, p.391 : Door Kalypso te verlaten voor Penelope, heeft Odysseus wetenschap ingeruild voor filosofie, hij verzaakt de studie van de buitenwereld en kiest ervoor om in zichzelf te kijken. » (eigen vertaling)
[18] F. Buffièrre, id.: "het gepassioneerde onderzoek naar de geheimen van de natuur, werd sinds Socrates, opgevolgd door een ander onderzoek: dat van de mens en zijn ziel.3 (eigen vertaling)
[19] Denk maar aan de Hollywoodiaanse filmindustrie voor wie elke vrouwenrol ook steeds moet beantwoorden aan één van die archetypen.
[20] Pellikaan-Engel, p.24-25
[21] Aeneas vaart na een innerlijke tweestrijd weg, waarna Dido zelfmoord pleegt. Zie Vergilius, Aeneas, IV.553-70, Dido: "Zal deze zwerver de spot met mij drijven?"