|
|
|
 |
|
Cyclopen zijn eenogige reuzen. Wat betekenen deze mythische wezens voor ons vandaag de dag nog? Door zijn oncontroleerbare nieuwsgierigheid, verliest Odysseus bij de cyclopen een aantal van zijn mannen. Dit ondanks de smeekbede van zijn mannen om, na het stelen van voedsel, zo snel mogelijk weg te gaan: 'Maar ik luisterde niet, al zou dat veel beter geweest zijn, nee, hemzelf zou ik zien en zien of hij mij iets zou schenken.' Odysseus denkt dat hij door Zeus zelf beschermd wordt: 'He naively assumes that he will be protected by the rules of guest friendship that Zeus provided for mankind: that strangers are to receive guest friendship and are safe against attack.' Odysseus vraagt dan ook aan Polyphemos: 'Toon, mijn vriend, ontzag voor de goden. Want smekelingen zijn we en Zeus is het zelf die de vreemdeling eert en de smekeling bijstaat.' 'Maar de cyclopen houden geen rekening met de goden.' Dat antwoordt Polyphemos: 'Omdat wij sterker zijn dan zij.' In de grot komt het tot een krachtmeting tussen Odysseus en Polyphemos. Odysseus ziet hoe de cycloop enkele van zijn mannen levend verslindt. Zijn zwaard trekken en in de aanval gaan, heeft geen zin. De reus is te machtig. Odysseus pakt het tactisch en strategisch aan: 'A long term strategy is required, which Odysseus must work out on his own, without the help of men or gods.' Hierin schuilt de waarde van dit verhaal; Odysseus gebruikt zijn verstand. Verstand (metis) komt tegenover brute kracht te staan, en haalt uiteindelijk de overwinning binnen. In die zin is het verhaal van de cycloop een variatie op het houten paard. Maar is de oppositie tussen verstand en fysieke kracht de enige manier om het verhaal van de cycloop te interpreteren?
De cycloop Polyphemos toont zich heel ongastvrij tegenover Odysseus en zijn mannen. De cycloop sluit hen op en gebruikt enkele van Odysseus' mannen als maaltijd. Dankzij een list kan Odysseus ontsnappen uit de grot van Polyphemos. Hij voert de cycloop dronken met wijn en maakt zich aan hem bekend als iemand die de naam ‘Niemand' draagt. Wanneer de cycloop zijn roes uitslaapt, steekt hij de cycloop zijn oog uit met een brandende, geharde, scherpe paal. Wanneer deze brullend om hulp roept, gelooft geen van cyclopen dat hij werkelijk in gevaar is. ‘Niemand doodde mij met een list' roept Polyphemos. Zich verbergend onder de kudde schapen, verlaten Odysseus en zijn mannen de grot van de cycloop. Eenmaal ver genoeg op zee maakt Odysseus zijn ware identiteit bekend: ‘Eenoog, voor het geval jou iemand der sterfelijke mensen vraagt, wie het was die je oog zo afzichtelijk blind heeft gestoken, zeg dan dat jij bent verblind door de stedenverwoester Odysseus.' Polyphemos roept nu op zijn beurt de hulp in van zijn vader: Poseidon, zeegod en aardschudder.
De cyclopen zijn een wetteloos en zedeloos volk, zij hebben geen democratie, ‘noch een beraad van het volk, noch stelsel van wetten'. Dit volk dat een leven leidt zonder een complexe maatschappelijke structuur, stelt, binnen het verhaal van de Odyssee, de tegenstelling natuur - cultuur radicaal tegenover elkaar. De cyclopen hebben geen vorm van commerciële handel, noch van industrie. Ze houden vee en daar leven ze van. De verwerpelijke, mensenetende wilde barbaar tegenover de beschaafde verstandige Griek. Is dit geen al te eenzijdige interpretatie? Een interpretatie die teveel gekleurd is door het imperialistische verleden van het Westen? Is er geen andere interpretatie mogelijk?
Mijn voorstel is om de cycloop te zien als een metafoor of symbool van tirannie. De tiran die absolute macht uitoefent, zijn eigen volk verslindt, en als een éénoog één politieke visie oplegt. Ongastvrij tegenover al wat vreemd is, sluit de cycloop Odysseus en zijn bemanning op in zijn grot. Hij vermoordt hen systematisch en oefent daarmee een verschrikkelijk terreurbewind uit. De enige manier om aan tirannie te ontsnappen is 'niemand' te worden. Onzichtbaar. Iets wat men in elk totalitair regime aan den lijve ondervindt. Geen mening hebben, niet opvallen, low profile blijven, is wat je in een totalitair regime in leven houdt. Odysseus noemt zichzelf letterlijk ‘niemand'. Gedwee, als schapen vermomd, ontsnappen ze uit de grot van Polyphemos.
In de Duitse film Das Leben der Anderen (2004) verhaalt regisseur Florian Henckel von Donnersmarck over de impact van een totalitair regime op het individuele leven in de D.D.R. Het persoonlijke verlangen wordt gedood. Men kan slechts figureren als marionet in handen van de machthebbers. Ook de Argentijnse film Cronica de una fuga (2006) van Adrian Caetano speelt zich af in een totalitair regime. Namelijk het Argentinië ten tijde van dictator Videla. Een bewind waaronder duizenden jonge mensen spoorloos verdwenen. De film vertelt het waar gebeurde verhaal van Claudio Tamburrini die, zonder enige reden, ontvoerd werd door een speciale eenheid, en opgesloten werd in een illegale gevangenis. Een grote villa waar hij samen met medegevangenen werd gemarteld. Sommigen werden zonder enige vorm van proces geëxecuteerd. In de gevangenis doorstonden ze mens onterende vernederingen en folteringen. Elke vorm van identiteit werd hen ontnomen. Nadat hij meerdere malen had gedacht dat zijn einde nabij was, besluit Claudio om met enkele medegevangenen te ontsnappen. Naakt glippen ze weg langs een zolderraam en belanden in een buitenwijk van Buenos Aires. Claudio Taburrini heeft het er levend vanaf gebracht. Hij kon naar het buitenland vluchten en was één van de belangrijkste getuigen tegen Videla in de jaren tachtig.
In beide films wordt treffend getoond wat het betekend om in een ‘cyclopisch' regime te leven. Een regime waarin slechts één visie, één tirannieke visie, de lakens uitdeelt. Deze eenogige politiek vermoordt elke vorm van democratisch handelen en denken. Het verhaal van de cycloop Polyphemos is een mooie metafoor voor tirannie, of wat we heden ten dage beter begrijpen als een totalitaire staat. Tirannie is een veel voorkomende staatsvorm in de wereldgeschiedenis, ook bij de Grieken. De tiran was een alleenheerser. Een tiran is niet aan de macht gekomen door uitverkiezing of door erfrecht, maar door een staatsgreep. Plato schrijft in De staatsman: 'Een alleenheerser die noch volgens de wetten noch volgens de gebruiken handelt, die net als de bevoegde leider voorwendt dat men zogezegd het beste dient te doen, ook tegen de geschreven bepalingen in, maar wiens nabootsing in feite wordt ingegeven door begeerte en onwetendheid. Wat dan? Moeten we zo iemand - en al zijns gelijken - niet ‘dictator' noemen?' Is de manier waarop Plato een dictator omschrijft niet vergelijkbaar met de manier waarop Odysseus en zijn mannen ontvangen wordt door Polyphemos?
Maar kunnen we de tirannie zoals de oude Grieken die kenden vergelijken met het totalitarisme zoals de 20ste eeuw die heeft gebaard en gezoogd? Het totalitarisme van Hitler, Stalin, Pol Pot, Mao, enz. De filosofe Hannah Arendt betoogt op een indrukwekkende manier dat het totalitarisme veel verder gaat dan de tirannie: ‘Deze volgehouden willekeur negeert de menselijke vrijheid op een efficiëntere manier dan een tirannie ooit zou kunnen. Men moest minstens een vijand van de tirannie zijn om door de tirannie gestraft te kunnen worden. Zij die dapper genoeg waren om hun nek uit te steken, verloren hun vrijheid van mening niet. Theoretisch blijft ook in een totalitair regime de keuze voor de oppositie mogelijk; maar deze vrijheid wordt haast tot nul herleid, aangezien een vrijwillige daad slechts tot gevolg heeft dat om het even wie zal worden ‘gestraft'. In dit systeem verschrompelt de vrijheid niet alleen tot haar laatste en blijkbaar nog altijd onverwoestbare mogelijkheidsvoorwaarde, zelfmoord, maar een vrije daad verliest ook haar herkenbaarheid, omdat de gevolgen ervan ook volstrekt onschuldige mensen straffen.' Eén van de belangrijkste taken die de geheime politie in een totalitaire staat heeft, is de sporen uit te wissen van degenen die verdwenen zijn. Ook al gaat de vergelijking tussen de tirannie, zoals de oude Grieken die kenden, en het totalitarisme, zoals wij die nu kennen, niet volledig op, dan nog houdt het verhaal van Odysseus en de cycloop als metafoor stand. We weten allemaal hoe de nazi's en de bolsjewisten, net als de cycloop, onschuldige mensen opvraten, door hen te reduceren tot ‘niemanden', tot identiteitslozen, die zich als makke schapen, willoos, naar de slachtbank lieten voeren. Hannah Arendt waarschuwt dan ook terecht voor een herhaling van dit totalitarisme: ‘Het gevaar van de lijkenfabrieken en de holen van vergetelheid is dat vandaag, met een overal stijgende bevolking en toenemende dakloosheid, massa's mensen voortdurend overbodig worden gemaakt, zolang wij ermee doorgaan de wereld in utilitaire termen te denken. Overal spelen politieke, sociale en economische gebeurtenissen in een zwijgende samenzwering mee met totalitaire instrumenten, die ontworpen zijn om mensen overbodig te maken.'
Even terug naar het verhaal van de Odyssee. Polyphemos roept op het einde Poseidons hulp in: 'Hoor mij, Poseidon, (...) geef dat de stedenverwoester Odysseus (...) nooit in het land van Ithaka aankomt.' Dat doet hij nadat Odysseus zijn ware identiteit heeft bekend gemaakt. Ook dit kan ons aan de actualiteit doen denken. Hebben wereldmachten er immers geen belang bij dat in bepaalde landen, hen goedgezinde tirannen aan de macht blijven?
Alain Pringels, dramaturg Toneelgroep De Appel