|
|
|
 |
|
Slapend brengen de Faiaken Odysseus aan land, rijkelijk beladen met geschenken. Wanneer hij wakker wordt, weet hij niet waar hij is. Ithaka is in een dichte mist gehuld. Hij denkt zelfs dat de Faiaken hem bedrogen hebben. Athene verschijnt aan hem in de gedaante van een herder. Zij zegt tegen hem dat hij thuis is en bespreekt met hem de te volgen tactiek. Ze verstoppen de geschenken in een grot van de Najaden. Athene zorgt ervoor dat Odysseus eruit ziet als een bedelaar, zodat hij incognito huiswaarts kan keren. Net als op Scheria trekt Odysseus landinwaarts als een ‘niemand'. Het verschil is dat hij op Scheria letterlijk niemand geworden was; alles kwijtgeraakt, naakt spoelde hij aan. Nu wordt hij, beladen met geschenken als een koning thuis gebracht. Odysseus is een koning die als een bedelaar zijn eigen land intrekt.
Gastvrijheid wordt een maatstaf om een onderscheid te maken tussen goede en slechte mensen. Twaalf boeken, de tweede helft van de Odyssee, zijn gewijd aan Odysseus' terugkeer op Ithaka. Ongeveer halverwege boek 17 (het vijfde boek van de laatste twaalf), keert Odysseus als bedelaar terug in zijn huis. Maar eerst wordt Odysseus bijzonder gastvrij onthaald bij Eumaios, de varkenshoeder:
'Vriend, het is verre van mij, al zijn ze nog armer dan jij bent, vreemden geen eer te bewijzen. Want vreemden en bedelaars komen onder bescherming van Zeus en ook 't minst wordt van harte gegeven, als het van ons komt.'
Een arme man ontvangt een arme bedelaar. Daarna volgt de thuiskomst van Telemachos, die net aan een hinderlaag van de vrijers is ontsnapt. Eerst herkent de zoon zijn vader niet en weer wordt het thema van de gastvrijheid bespeeld. Wanneer de bedelaar Odysseus zijn plaats wil afstaan aan de heer Telemachos, zegt deze laatste: ‘Vreemdeling, nee, blijf zitten. Wij vinden hier in de veehof nog wel een andere plaats.' De rijke prins ontvangt de arme bedelaar gastvrij. Odysseus maakt zich aan Telemachos bekend, maar beiden houden dit nog geheim voor Eumaios. Een verloren zoon vindt zijn verloren vader terug. Op weg naar huis wordt Odysseus, nog steeds vermomd als bedelaar ongastvrij begroet door Melanthos, de geitenhoeder. Ook de vrijers, bij monde van Antinoös ontvangen Odysseus ongastvrij: ‘Lopen je hier soms nog niet genoeg van die zwervers en ander tuig van bedelaars rond dat wel zorgt dat de resten schoon opgaan?' Maar Telemachos verdedigt de bedelaar en haalt scherp uit naar Antinoös. Telemachos bewijst dat hij sterker is teruggekeerd van zijn reis en zich dubbel zo sterk voelt in aanwezigheid van zijn vader. Odysseus ondergaat de ene vernedering na de andere; ze gooien een stuk vlees en een stoel naar hem, hij wordt uitgedaagd voor een tweegevecht met een andere bedelaar en krijgt van de slavinnen van Penelope verwijten naar zijn hoofd geslingerd. ‘The humiliations unite father and son in vengeance,' schrijft Zeruneith.
Net als in de grot van Polyphemos, bewijst Odysseus wederom hoe hij zijn woede onder controle kan houden, en die controle kan gebruiken voor een strategie die op lange termijn werkt. Odysseus gebruikt in de eerste plaats zijn verstand en dan pas zijn spierkracht. In vergelijking met Achilles en Ajax is Odysseus een nieuw soort held. Een held die schranderheid en verstand gebruikt als overlevingsstrategieën.
Penelope heeft altijd in de schaduw gestaan van haar nichten Helena en Klytaimnestra, en van de mythische vrouwen Kalypso en Kirke. Is het om haar trouw aan Odysseus dat ze de verbeelding minder aanspreekt? Volgens Zeruneith is dit onterecht. Zeruneith vindt Penelope de meest levendige vrouw uit de Griekse literatuur: ‘her nature embraces three godesses: Aphrodite, Artemis and Athene' Penelope is verleidelijk als Aphrodite, kuis als Artemis en slim en sluw als Athene. In tegenstelling tot Helena en Klytaimnestra is Penelope wel in staat haar seksuele driften onder controle te houden, ook al speelt ze een uitdagend spel met de vrijers: ‘she is capable of controlling her sexuality with the Artemis/Athene side of her nature.' De list met het kleed dat ze weeft, een doodskleed voor haar schoonvader Laertes, is een prachtig voorbeeld van hoe ze met verstand de vrijers om de tuin leidt. Ze zegt dat als het kleed af ze een man kiest uit de groep vrijers. 's Nachts trekt ze het stuk dat ze overdag heeft geweven weer uit. Ze toont zich de evenknie van haar man in strategisch denken. Dit bewijst ‘hat they are both spiritually profoundly linked and blessed by the same high goddess, Athene and her metis.'
We mogen ons niet laten verblinden door Penelope's overeenkomsten met Artemis (kuisheid) en Athene (verstand); er schuilt ook een Aphrodite in haar. Penelope is gecharmeerd door de vrijers. De vrijer Amphinomos krijgt duidelijk haar sympathie. Ze put een zeker genot uit de aanwezigheid van de vrijers en hun begeerte naar haar.
Ondanks het patriarchale systeem, heeft Penelope de vrijheid om haar nieuwe man zelf te kiezen. Odysseus had haar opgedragen om te hertrouwen als hij nog niet was teruggekeerd tegen de tijd dat Telemachos een zou baard krijgen. Maar deze vrijheid brengt Penelope in een lastige positie. Trouwen of niet trouwen, dat is de vraag. Geen van beide is een goede keuze. Aan de ene kant is er haar trouw aan Odysseus haar man, tegenover de onfatsoenlijke naam die ontrouw haar kan geven. En aan de andere kant moet ze rekening houden met haar zoon Telemachos en het familiebezit. Ze haat het gedrag van de vrijers, omdat dit elke vorm van respect mist. Op de koop toe staat haar status onder druk en wordt ze in haar positie, als koningin beledigd. Het is dankzij haar verstand dat zij deze verscheurende situatie aan kan. Haar huilen is dan ook minder een teken van depressie, dan van haar lijden onder die verscheurdheid. Penelope is eerder actief dan passief. Ze onderneemt een aantal acties waaruit duidelijk blijkt dat ze op zoek is naar nieuws over haar man. Ze is zelfs zo actief, dat Athene vreest dat dit wel eens gevaarlijk zou kunnen worden. Athene treft haar daarom met een diepe slaap die haar passief maakt.
Penelope ontmoet Odysseus tweemaal; eenmaal voor de wraakactie en eenmaal daarna. Voor de wraakactie heeft ze een gesprek met de vreemdeling Odysseus. Hij maakt zich niet kenbaar aan haar, maar spreekt met haar incognito. Op geen enkel moment wordt in het gesprek duidelijk dat Penelope een vermoeden heeft dat haar man misschien wel voor haar staat. Het procedé van de maskerade tussen geliefden, wordt in de literatuur duizenden malen herhaald (bijvoorbeeld in Cosi fan tutti van Mozart). De dramatische spanningsboog van herkenning en niet-herkenning, van onthulling en verhulling. Homerus schetst op een hele mooie manier de zielsverbondenheid tussen de bedelaar en de koningin:
'Naast mij in bed lag, vannacht nog, het evenbeeld van Odysseus,
net als hij was bij vertrek met het leger. En groot was mijn vreugde,
daar ik nog dacht dat het werkelijk en niet maar een droom was.(...)
Maar haar weeklagende stem drong door tot de fiere Odysseus,
Die in gedachten verzonk, omdat het erop had geleken
Dat ze aan zijn hoofdeind stond en zo hem herkende.'
Het verhaal dat Odysseus haar als vreemdeling voorliegt, is het masker waarachter hij zich verbergt. Wanneer ze elkaar voor de tweede maal ontmoeten (na de wraakactie) valt dit masker af. Het masker dat Penelope eerst beschermde tegen twintig jaar vervreemding, is weg. Daarvoor in de plaats staat nu de leegte van zijn gezicht, dat vanuit een ver verleden naar haar is teruggekeerd. Noch door haar, noch door hem valt er een list te bedenken, die hen van die vervreemding kan redden. Ze zijn alleen en aan elkaar verloren. En toch... toont Penelope zich hier niet de schranderste van de twee? Ze test haar man uit.
'Goed, Eurykleia, maak maar zijn hecht getimmerde bed op
buiten de kamer die eens door hemzelf zo stevig gebouwd is.
Zet daarbuiten het hecht getimmerde bed neer en leg er
't beddegoed over'
En Odysseus... hij trapt in de list van zijn eigen vrouw. De zo verstandige Odysseus verliest zijn controle: ‘Vrouw, wat je net hebt gezegd is iets dat me diep in het hart treft. Wie heeft mijn bed ergens anders gezet
Man en vrouw munten beiden uit in schranderheid. Elkaar aftastend met woorden die zweven tussen leugen en waarheid. Als twee insecten die elkaar met voelsprieten betasten. Man en vrouw, beiden zoekend naar dat punt van her- en erkenning waarop ze beseffen dat ze nog steeds bijelkaar horen, nog steeds van elkaar houden.
Geen moment vertaalt beter hoe goed Penelope en Odysseus aan elkaar gewaagd zijn dan de opening van boek 21:
'Toen dan bracht de godin, de heldergeoogde Athene,
haar, Ikarios' dochter Penelope, op de gedachte
aan haar aanbidders de boog en de ijzeren bijlen te brengen,
om in het huis, als begin van de moord, een wedstrijd te houden.'
Wie de wedstrijd wint, die wordt Penelope's echtgenoot. Wie de boog van haar man kan spannen wordt haar man. Athene, godin van de list en dochter van Metis is de bindende factor tussen Penelope en Odysseus. Het is een plan waarover zij met Odysseus, vermomd als vreemdeling sprak:
'Ik wil voor een wedstrijd de bijlen opstellen,
zoals Odysseus die in het paleis gereed placht te zetten,
twaalf in totaal, op een rij, als stutpalen onder een kielbalk.
Dan, van aanzienlijke afstand schoot hij een pijl door de gaten.
Aan mijn aanbidders leg ik nu voor, zo'n wedstrijd te houden.
Wie er de minste moeite mee heeft de boogpees te spannen
En wie in staat is de pijl door alle twaalf gaten te schieten -
Hem zal ik volgen'
Er is geen mooier argument om te bewijzen dat Penelope beseft, vermoedt en/of weet dat de vreemdeling die voor haar staat Odysseus is of althans meer weet dan hij pretendeert te weten. Met zijn antwoord bezegelt hij dan ook heel letterlijk het plan dat tot de moord van de vrijers leidt:
'Hooggeërbiedigde vrouw van de zoon van Laertes, Odysseus,
laat die wedstrijd hier in uw huis geen uitstel meer lijden.
Want de in listen bedreven Odysseus zal hier in uw huis zijn
voordat die troep de gladhouten boog ter hand heeft genomen,
Die heeft gespannen en daarop de pijl door het ijzer heeft geschoten.'
Penelope en de vreemdeling, haar vermomde man beslissen samen over het lot van de vrijers. Samen smeden ze dit moorddadige plan. Penelope legt het moordwapen klaar, waarmee haar man die zich als een ‘niemand' in haar huis verschuilt zijn koningschap onherroepelijk kan bevestigen. Penelope maakt de wedstrijd kenbaar aan de vrijers, nadat ze van de ziener Theoklymenos een duidelijk teken krijgt waaruit blijkt dat het uur van de waarheid nabij is. De ziener spreekt de vrijers waarschuwend toe:
'Nacht omhult jullie hier, uw hoofd, uw gezicht en jullie voeten.
Jammerlijk klinkt uw gehuil, uw wangen stromen van tranen,
Onder de bloedspatten zitten de wanden en prachtige nissen,
Vol met schimmen staat het portaal, vol schimmen de voorhof,
Die naar de donkere diepte van Erebos dalen.'
Stil wachtend, in uiterste spanning, kijken Penelope, Telemachos en Odysseus toe hoe de vrijers op deze orakeltaal reageren. Penelope, Telemachos en Odysseus, een drietal dat samen meer weet dan de vrijers weten. Telemachos wacht op een teken van zijn vader; Telemachos weet dat de vreemdeling zijn vader is en Odysseus weet dat Telemachos dit weet. En Penelope die net aan de vreemdeling haar plan van de wedstrijd kenbaar heeft gemaakt en daardoor een ongelooflijke band met hem heeft. Een band die er alleen maar op wijst dat ze door heeft wat er te gebeuren staat. Als één van dit drietal te vroeg actie onderneemt, dan heeft dit fatale gevolgen voor hen allemaal. Het lot van de drie ligt in elkaars handen. Ze zijn op elkaar aangewezen. Op dat moment, het einde van boek 20, is het gezin onbewust herenigd. De vrijers spotten met Theoklymenos:
'Zo nu spraken de vrijers. Telemachos sloeg er geen acht op.
Zwijgend hield hij zijn blik op zijn vader gericht en gedurig
Wachtte hij af tot deze die schurken van vrijers te lijf ging.'
Het is Telemachos die bijna in de fout gaat. Hij weet niets af van het plan dat zijn moeder met de vreemdeling (Odysseus) heeft besproken. Wanneer de boog verschijnt, volgt Telemachos zijn eergevoel: hij wil de boog zelf spannen. En dat zou hem ook gelukt zijn, als Odysseus hem geen teken had gegeven het niet te doen:
'Toen, de boog voor de vierde maal spannend, zou hem dat gelukt zijn,
als hem Odysseus geen wenk had gegeven zijn pogen te staken.''
Wanneer Odysseus, nog steeds vermomd als bedelaar, tot grote verbazing van de vrijers, de boog spant, is het lot van de vrijers bezegeld. ‘Hij miste niet een van de pijlen en, aan de rand van de stelen, snorde de koperen pijlpunt dwars door de gaten naar buiten.' Het is het startschot van een onvermijdelijk bloedbad. Odysseus en Telemachos, gesteund door de varkenshoeder Eumaios vermoorden alle vrijers. Het eerste slachtoffer is Antinoös. Wanneer Odysseus hem velt met een pijl dwars door zijn keel, maakt Odysseus zich bekend. Samen met zijn zoon en de varkenshoeder doodt hij meer dan honderd tegenstanders. Deze onmenselijke prestatie vergt een onmenselijke hulp: de godin Athene staat hen bij. De vele keren waarin Homerus het onbeschofte gedrag van de vrijers beschrijft, gelden als rechtvaardiging voor deze wraakactie. Tijdens Odysseus' afwezigheid werd de sociale orde in Ithaka omgekeerd. Het recht op gastvrijheid werd door de vrijers onteerd. Homerus schetst hen als karikaturen van antieke helden; onbeschaafd en grotesk. ‘Their conduct demostrates that the heroic era is definitively past. (...) indeed, the old age is past, the time when dignified guests visited the house and were made welcome. Even though the suitors are noblemen, sons of notable fathers, they are described right down to their actual conduct as a new depraved generation. They appear as pure caricatures of the heroes of the Illiad. They are most reminiscent of Prince Paris, who broke the laws of guest-friendship and went after his hosts wife. There noble lineage helps to delude them, since they believe that they can with impunity appropriate Odysseus' possessions and his wife on the principle that you get away with what you get away with.' Ik wil er aan herinneren dat dit laatste principe ook door Odysseus zelf werd gehuldigd. Vooral in de eerste helft van de Odyssee, waar Odysseus steeds actief op zoek is naar avonturen om zijn dorst naar roem en eer te lessen. Homerus bereidt de lezer vanaf het begin voor op deze enorme slachtpartij door het gedrag van de vrijers herhaaldelijk te beschrijven. Irene De Jong: ‘In the course of the revenge, all ‘crimes' (or, better, disruptions of the social order)of the Suitors, which we have come across so often in the course of the story so far, are rehearsed once more, so as to convince the narrates of the justice of their death: devouring Odysseus' goods, sleeping with his maids, wooing his wife while he himself is still alive, trying to kill Telemachos and dishonouring guests.'
De wraak is feitelijk beschouwd, buiten alle proporties. Vader en zoon worden elkaars gelijke; twee perfecte moordmachines. De bloeddorst van Odysseus doet denken aan een veteraan met post traumatisch stress syndroom waarbij stoppen doorslaan. Telemachos heeft geen enkele moeite om het moordgedrag van zijn vader te kopiëren. ‘The humiliations unite father and son in vengeance' schrijft Zeruneith Keld. Zeruneith verklaart de bovenmenselijke kracht van Odysseus en Telemachos door in te gaan op het verschil in betekenis van de woorden bia en menos. Wanneer de vrijers spreken over ‘kracht' of ‘fysieke macht', gebruikt Homerus het woord bia. Dit betekent ‘elemental pfysical force, strength of arm'. Odysseus zelf gebruikt het woord menos: ‘menos seems quite literally to be a form of flowing energy that is breathed into the individual by the gods, often in his thymos, chest or lungs. It provides undreamt-of strength, as menos cannot be "quenched" and it gathers the person's physique into a single point of strength.' We weten ondertussen dat de godin in kwestie Athene is. ‘This formative and god-given power, meanwhile, appears right from the start of the Odyssey, when Athene steps into Telemachos' life by filling the powerless young man with menos. She places ‘determination and courage' in his breast and thereby awakens his memory of his father and his family obligations.'
Menos en metis zij met elkaar verbonden. Menos verwijst naar wat wij kennen als de kracht en de precisie van een Zenmeester ‘whose muscles are perfectly relaxed at the moment of shooting.' Menos en metis zijn beide eigenschappen van Athene en van Odysseus. Het maakt Odysseus als held totaal anders dan de grote Griekse held Achilles. ‘Achilles goes as it were berserk in his anger and grief, and his retrospective consciousness is made visible in his disgraceful treatment of Hektor's body, which Homer directly turns away from as "shameful treatment.' Odysseus is genadeloos in zijn wraakactie. Hij spaart alleen het leven van de bode en van de dichter. Hij doet wat hij vindt dat hij moet doen. Telemachos laat zich daarentegen volledig gaan in zijn moordlust. Hij gedraagt zich beestachtig tegenover de meiden, die hij eigenhandig ophangt, en tegenover de geitenhoeder die hij castreert en verminkt. Odysseus vindt Eurykleia's euforische reactie godslasterlijk en hij wijst haar hiervoor terecht. In Odysseus wijst Odysseus zijn eigen zoon terecht: ‘Jezelf roem aanmeten is een zonde,' zegt hij tegen Telemachos die over de moordpartij staat op te scheppen tegen Eurykleia.
Homerus laat de wraakactie samenvallen met de tijd waarop het feest voor Apollo, god van het boogschieten, wordt gevierd: ‘Heden viert onze gemeenschap het heilig feest van Apollo.' Bij zijn eerste schot roept Odysseus deze god aan: ‘Nu echter zal ik een doel dat nog nooit een man heeft getroffen trachten te raken en zien of Apollo mij roem wil verlenen.' Zeruneith wijst op de rituele betekenis van Apollo in deze fase van het verhaal. De festiviteiten voor Apollo vonden plaats tijdens de winterzonnewende. Ze stonden in het teken van de terugkeer van de zon. Het markeert symbolisch de terugkeer van Odysseus als koning van Ithaka. Zeruneith: ‘To the new year's festival also belongs drama (dromenon), in which a struggle or competition (agon) occurred. Here, the future king was to show his abilities in conflict with the forces that represented chaos.'
Desondanks dreigt Ithaka in een burgeroorlog weg te zinken. De vaders, ooms en broers van de vermoorde vrijers willen zich wreken. Athene vermijdt verder bloedvergieten: ‘Mannen van Ithaka, stopt met de rampspoedwekkende oorlog, gaat terstond uit elkaar en zorg dat er verder geen bloed vloeit.' Odysseus stort zich echter ‘als een hoogvliegende arend' op de vijand. Daarop spreekt Athene hem persoonlijk aan: ‘houd op, maak een einde aan de niemand sparende oorlog, om niet de toorn op te wekken van Zeus.' Waarna ze, in de gedaante van Mentor een verbond sluit tussen de twee partijen.
Theoklymenos
Vluchteling uit Argos, een ziener die asiel krijgt van Telemachos en met hem meereist naar Ithaka.
Eurykleia
De oude voedster van Odysseus. Zij herkent haar meester aan zijn litteken. Hij snoert haar onmiddellijk de mond en wil niet dat ze zijn aanwezigheid verraadt. Dit bewijst hoe gevaarlijk het zou zijn mocht Odysseus zich te vroeg bekend maken. Odysseus vreest de vrijers. Hij maakt zich aan haar bekend omdat hij haar wil inzetten bij zijn plan. Ook hier toont hij hoe koelbloedig hij met zijn verstand zijn emoties weet te beheersen. Eurykleia werd door Laertes als slavin naar Ithaka gebracht. Laertes was verliefd op haar, maar heeft haar uit respect voor zijn vrouw nooit aangeraakt.
Hippodamea
Slavin in dienst van Penelope.
Autonoë
Slavin in dienst van Penelope.
Eurynome
Huishoudster van Penelope.
Femios
Zanger aan het hof van Odysseus. Wordt door de vrijers verplicht om hun feesten op te vrolijken met liederen. Wordt door Odysseus gespaard tijdens de wraakneming op de vrijers.
Telemachos
In de Griekse sage de zoon van Odysseus en Penelope, die in Homerus' Odyssee zijn moeder steunt bij haar verzet tegen de vrijers. Als jonge man gaat hij op aanraden van de godin Athene naar Nestor en Menelaos om informatie in te winnen over zijn vermiste vader. Na Odysseus' terugkeer op Ithaka neemt hij deel aan Odysseus' wraak op de vrijers. Later trouwt hij met de godin Kirke.
Laertes
Zoon van Arkeisios, getrouwd met Antikleia, vader van Odysseus. Hij leeft, uit verdriet om het gemis van zijn vermiste zoon, als een arme boer teruggetrokken op zijn land.
Penelope
In de Griekse mythologie het symbool van de trouwe echtgenote, gehuwd met Odysseus en moeder van Telemachos. Tijdens de lange afwezigheid van haar man blijft zij hem trouw terwijl vele jonge edelen naar haar hand dingen en het gerucht zich verspreidt dat Odysseus dood is. Met een list weet zij haar vrijers tot uitstel te bewegen: zij zal een van hen huwen zodra het lijkkleed dat zij weeft voor Odysseus' vader (Laertes) klaar is. Maar wat zij overdag weeft, trekt zij er ‘s nachts weer uit. Wanneer haar list uitlekt, komt Odysseus net op tijd thuis en doodt hij alle vrijers. Penelope, mogelijk in oorsprong een Arcadische nimf, is een van de nobele hoofdfiguren van Homerus' Odyssee. Penelope is een nicht van Helena.
Alain Pringels, dramaturg Toneelgroep De Appel
- terug naar deel 5: Scheria -