Motel Detroit 2

Odysseus

De Odyssee of het genezen van de eerzucht...

Jan Kott onderzoekt in The Eating of the Gods de Griekse tragedie vanuit een modern perspectief. [1] Ik stuiter door de tekst en reflecteer op de Odyssee.

'In the tragic world the dead return'[2]

De reis van Odysseus naar de onderwereld is wat men naar Amerikaanse filmnormen het midpoint van de film zou kunnen noemen. Het is een scharnierpunt in het verhaal; vanaf dit punt gaat het lijnrecht naar de confrontatie en conclusie van het verhaal. In de Odyssee is deze episode, waarin Odysseus de doden ontmoet, van cruciale betekenis voor het verhaal. De eerste dode die Odysseus ontmoet is Elpenor, een symbolisch substituut van zijn eigen zoon Telemachos, even oud als zijn zoon die hij vlak na zijn geboorte verliet om naar Troje te vertrekken. Daarna volgt Teresias van wie hij een orakel krijgt over zijn terugkeer naar huis. Vervolgens ziet hij zijn dode moeder, Antikleia. Van haar verneemt Odysseus nieuws over Telemachos en Penelope. Daarna volgen een hele reeks dode vrouwen. Dan volgen Agamemnon, Achilles en tal van Griekse helden. De laatste held die Odysseus te zien krijgt is de halfgod Herakles. 'The dead return' [3] schrijft Jan Kott. In de meeste tragedies roepen de geesten en lijken om wraak.

‘To the end, the dead do not want to die; the living are still their ultimate nourishment. The succeeding generations must satisfy the demands of the dead, give meaning to their defeat and restore justice to the world. But this mediation through time and through history only ends in tragedy, with new corpses filling the stage. The dead eat the living.'

Ook in de Odyssee ligt aan het einde van het verhaal het toneel vol lijken. Ook hier zal wraak voltrokken worden; een massale slachting van de beste zonen van Ithaka en omstreken en van hun minnaressen. Toch zijn het niet de doden die deze slachting van Odysseus hebben geëist. De doden vertellen hem niets over de ravage die de vrijers in zijn paleis dag na dag aanrichten. De doden geven Odysseus eerder een waarschuwing dan een opdracht om wraak te nemen. Elpenor, de jonge soldaat die dronken van het dak viel vlak voor het vertrek uit Aia en door het haastige vertrek niet werd begraven, is een substituut voor Odysseus' zoon. Telemachos is één van de redenen waarom Odysseus zo snel mogelijk terug naar huis wil. Maar het lijk van Elpenor moet eerst nog volgens de rituele gebruiken begraven worden. Dit is het eerste wat Odysseus doet na zijn terugkeer uit de Hades. Teresias legt aan Odysseus haarfijn uit wat hij wel en niet moet doen om thuis te komen. Zijn bemanning zondigt tegen deze regels, waardoor ze in een storm vergaan. Odysseus strandt op Ogygia bij Kalypso, bij wie hij alle hoop op een veilige terugkeer zal verliezen. De schim van zijn moeder Antikleia vertelt hem over Penelope's trouw en zijn zoon Telemachos. De ontmoeting met Agamemnon, de koning met wie Odysseus uiteindelijk ten oorlog trok, houdt een waarschuwing in van wat er kan gebeuren bij zijn thuiskomst. Odysseus kan maar beter op zijn hoede zijn. Maar veel belangrijker nog is de ontmoeting met Achilles en met Ajax, die nog steeds woedend is omdat Odysseus Achilles' wapentuig kreeg. Ajax is de achillespees van Odysseus' ziel. Omwille van de ruzie tussen Odysseus en Ajax, om het wapentuig van de gesneuvelde Achilles, ontstak Ajax in woede en wilde hij Odysseus doden. Verblindt door Athene richtte hij een slachting aan onder het vee van de Grieken. Gekrenkt in zijn trots pleegde hij daarop zelfmoord. Odysseus kwam te laat om deze zelfmoord te voorkomen. In Ajax van Sophocles houdt Odysseus een hartstochtelijk betoog tegen Agamemnon om het lijk van Ajax te mogen begraven. Wanneer Odysseus daar uiteindelijk toestemming voor krijgt, biedt hij zijn hulp aan, aan Teucros de broer van Ajax. Teucros weigert die hulp en begraaft zijn eigen broer alleen met de hulp van Ajax's zoon. [4] De ontmoeting met Achilles en Ajax in de onderwereld herinnert Odysseus aan deze beschamende episode uit zijn leven. De Hades is de plek waar schuld en boete in Odysseus' ziel samenkomen. Zelfs in de Hades spreekt Ajax geen woord tegen Odysseus. Odysseus probeert hun conflict bij te leggen: ‘Kom, treed nader, mijn vorst, zodat je mijn woorden kunt horen en ik je uitleg kan geven. Bedwing je trots en woede.' Tevergeefs. De schim van Ajax weigert te luisteren naar de welbespraakte Odysseus en keert zich van hem af. De schande blijft, de poging om tot vergeving te komen mislukt.

Achilles heeft wel het woord tot Odysseus gericht. Net voor zijn ontmoeting met Ajax zegt Achilles tegen Odysseus: ‘Stel toch de dood niet te mooi voor, stralende koning Odysseus! Liever deed ik op aarde als dagloner dienst bij een vreemde, iemand die het niet breed heeft en weinig het zijne kan noemen, dan over alle doden en schimmen te heersen.' [5] Achilles richt een oproep tot bescheidenheid aan Odysseus. 'Mortal cosa son io.' [6]

De Grieke kosmos

De Griekse kosmos heeft een verticale structuur; ‘above, the seat of the gods and power; below, the place of exile and punishment.' [7] Odysseus heeft zich de woede van Poseidon op de hals gehaald omdat hij zijn zoon, de cycloop Polyphemos, blind heeft gemaakt. Poseidon straft Odysseus door zijn thuiskomst te verhinderen. Deo Odyssee pent met een vergadering op de Olympos. Athene maakt van Poseidons afwezigheid gebruik om te pleiten voor Odysseus' thuiskomst. Hermes, de bode van de goden, zal neerdalen bij Kalypso, om haar te zeggen dat de goden besloten hebben dat Odysseus naar huis moet terugkeren. De verticale structuur van de kosmos is een direct gegeven. Deze axis mundi zal ook in de christelijke wereld blijven bestaan; ‘God in de Hemel'. Kott: ‘The opposition of above and below has passed from cosmology and metaphysics into language of sociology and political rhetoric (upper, middle and lower class), and into psychology and psychoanalysis (superego, ego and id).' [8]

De functie van deze axis binnen het verhaal is conflict, strijd. ‘The struggle of the below with the above is an image of rebellion.' [9] Poseidon en Athene strijden niet rechtstreeks met elkaar, met Odysseus als inzet. De sterfelijke Odysseus ondergaat zijn lot of verzet zich er tegen als een listige vos. Lijden of geluk vallen hem door dit spel ten deel, met de woorden van Zeus in gedachte: ‘Ach, waar geven de mensen ons, goden, nu toch de schuld van, door te beweren dat al hun lijden van ons komt. Hun rampspoed is, hun bestemming ten spijt, aan eigen blindheid te wijten.' [10]

Goden en mensen maken deel uit van één drama. Strijden ze met gelijke wapens? In Prometheus geboeid van Aischylos zegt Gaia, moeder van Prometheus, tegen haar zoon die halfgod is dat de tijd waarin je een conflict wint met pure kracht of macht voorbij is. De toekomst ligt bij diegenen die gebruik maken van de list. Heracles is een halfgod die nog op pure kracht werkt, Prometheus is al veel listiger, de sterfelijke Odysseus haalt al zijn kracht uit zijn verstand. Hij voert geen actie uit zonder gebruik te maken van de list. Dat is ook de grote tegenstelling tussen hem als Griekse held en Ajax, die in een blinde woede schiet en daardoor zichzelf ten gronde richt. Kott: ‘Force is limited by lack of knowledge; knowledge is limited by force' [11]

‘not by strength nor overmastering force
The fates allowed the conquerors to conquer
But by guile only.'
(Prom.215-17)

Een talig dier...

De mens is een talig dier, een symbolisch wezen. Het gebruik van symbolen is de kern van zijn intelligentie, van zijn list. Door middel van taal kan de wereld zich herhalend vernieuwen en worden in verhalen, fictie, wetenschap en mythen tijd en ruimte als een eeuwige herhaling van het gelijke, analoog en digitaal vastgehouden. Internet is een virtueel symbolische wereld die de realiteit steeds meer verdringt. De zoveelste menselijke list tegenover de dood? Aischylos noemt Prometheus de uitvinder van het alfabet. Prometheus leerde de mens omgaan met cijfers en letters. [12] Het ontstaan van cultuur is afhankelijk van de mogelijkheid tot rationeel denken, omgaan met taal en cijfers, het spreken, het schrijven, het lezen en het rekenen maken daar een belangrijk onderdeel van uit. 'I found the witless and gave them the use of their wits and made them masters of their mind.' (Prom. 442)

Kott: 'Prometheus invented the symbolic sign, that is to say he distinguished between that which signifies and that which is signified. The number system and symbolic alphabet are mnemen hapanton, the remembering of all things, which enable one to repeat the world and set it in order intellectually.' [13]

Via taal is de mens in staat over het verleden na te denken en plannen te maken voor een mogelijke toekomst. ‘Prometheus (whose name literally means ‘he who knows in advance,' ‘forethought') taught people to foresee things.' [14]Odysseus wordt overal geroemd voor zijn spreekvaardigheid, hij praat moeiteloos anderen om en praat zich uit de meest uitzichtloze situaties. Het kunnen vertellen van zijn verhaal aan Arete en Alkinoös, maakt een belangrijk deel uit van zijn terugkeer. Vertellend hervindt hij zijn identiteit en vindt daarin kracht om thuis te kunnen komen.

In tegenstelling tot de goden uit de Griekse tragedies, treden de goden bij Homerus nooit moraliserend op. Bij Sophocles zien we een Athene die duidelijk tot een andere cultuur behoort. In haar ogen is de grootsheid of het succes van een mens verdacht:

‘Voor de toekomst, na of ver,
Voor de tijden van voorheen geld de aloude wet
Voor geen mens blijft ooit overgroot geluk
Vrij van rampspoed'
[15]

Athene is bij Sophocles minder geïnteresseerd in offers of daden, dan in principes. ‘Humility was no part of the heroic code of either gods or men. It was only Sophocles' Athene who demanded humility of mortals' [16] Deze taak komt in de Odyssee Achilles toe; hij is het die in de Hades Odysseus tot nederigheid ten aanzien van de dood aanmaant. (Dit is een kort maar erg cruciaal moment in de Odyssee) In Sophocles' Ajax presenteren Odysseus en Athene eenzelfde moraal; Odysseus aanvaardt de levensvisie van Athene, terwijl Ajax zich daartegen verzet. ‘Heroic Ajax, mad Ajax, humiliated Ajax did not want to admit that man was but shadow.' [17] En verder: ‘Ajax has been hurled down to the lowest depths, ultimately brought to the situation which, for Sophocles, is the only true human condition.' [18]Odysseus wordt ook in dergelijke omstandigheden gebracht, maar niet door toedoen van Athene (zoals in het geval van Ajax), maar door Poseidon. De vernedering van de held Odysseus vindt plaats op het eiland Ogygia, wanneer hij, in liefde getroost door Kalypso, zijn schip en al zijn manschappen heeft verloren en elke hoop op een thuiskomst is vervlogen. ‘Mortal cosa son io.' [19]

‘Hem dan vond ze aan zee op een rotspunt gezeten, als altijd
De ogen vol tranen; klagend en sterk naar huis terugverlangend,
Kwijnde zijn levenslust weg'
[20]

Odysseus is geen held meer. Zijn ego ligt in stukken op het strand van Ogygia. Alle avonturen die Odysseus meemaakte (Kikonen, Lotuseters, de cycloop, Laistrygonen, Kirke, de Hades, Sirenen, Scylla en Charybdis, Helios) waren niets anders dan een draaikolk die hem op dit eiland bracht. Een eiland dat de navel van de zee wordt genoemd. [21] De navel middelpunt van de buik. De navel, een draaikolk van vlees en bloed die naar ons innerlijke niets verwijst, naar onze oorsprong, onze moeder, de zee (in het Frans zo mooi verwoord met 'mer' en 'mère'). Op dat eiland wordt hij liefdevol getroost door Kalypso. Haar naam verwijst naar het woord ‘Kalybê' dat hut betekent [22], maar ook verwijst naar 'verbergen'. Kalypso, de sluier van vlees en bloed, die hem veilig 'herbergt' en bij wie Odysseus herboren wordt. Odysseus is de ultieme vreemde geworden; een vreemdeling op een vreemd eiland, alleen bij een vreemde vrouw, ver weg van de zijnen ontvreemd en vervreemd van zichzelf, hij kan niet anders doen dan wachten op verlossing. Jan Kott: ‘The heroic world is like a trap: there is no escape from it. He will be naked as a worm erverywhere' [23] Odysseus heeft alles verloren waarin hij zichzelf kan herkennen; zijn schip, zijn manschappen, zijn vouw en zijn zoon. Odysseus heeft op Ogygia de bodem bereikt; hij werd vernederd door Poseidon. ‘One is not safe from anything; instability is the nature of things, and one can expect anything from the world. To live means to accept the fact that there is nothing stable.' [24] Nederig aanvaarden dat ook hij een speling van het lot is of zoals Achilles in de onderwereld tegen hem zei: ‘Stel toch de dood niet te mooi voor, stralende koning Odysseus!' [25] Odysseus moet leren aanvaarden dat er krachten zijn die groter zijn dan hijzelf. Odysseus is nog niet aan het einde van zijn beproevingen. Poseidon zal hem ook met het vlot (dat hij samen met Kalypso heeft gebouwd) schipbreuk laten lijden.

In Homerus' Ilias worden Ajax en Odysseus tegenover elkaar gezet. Zij strijden om het wapentuig van de gesneuvelde Achilles. Dat tuig komt de grootste Griekse held toe. Wanneer het wapentuig aan Odysseus wordt toegewezen, sluit men tegelijk de periode van de machtige Griekse held af: slimheid, sluwheid en intelligentie winnen het van brute kracht. Kott; ‘the end of the heroic era; as strength went down in price, cunning went up.' [26]

Homo politicus

In Philoctetes toont Sophocles een Odysseus als een praktisch homo politicus voor wie het doel de middelen heiligt.

‘Ook ik, als jonge man, was traag ter taal,
Daadvaardig met de hand.
Maar nu ‘k ervaring kreeg, zie ‘k dat de tong
De hele mensheid leidt, maar niet de daden.'
[27]

Ten tijde van Sophocles -zo'n drie eeuwen na Homerus- is Odysseus in de eerste plaats een praktische politicus, een diplomaat met een overtuigende tong.

Kott: ‘Sophocles preserved all existing opposites: the physical opposites of heaviness and agility; the moral ones, of strength hand cunning, those of character, inflexibility and versatility; the historic ones, of the heroic era and unheroic time; but he showed them in the perspective of a tragic opposition between one who rejects the absurdity of the human condition, and one who accepts it. ‘We are dim shapes, no more than weightless shadow.' Odysseus knows this. But for him it is not a reason for despair, only for prudence' [28]

Dit is de les die Odysseus in de Hades van Achilles leert. Odysseus en Achilles zijn twee contrasterende figuren die in het Athene van de vijfde eeuw voor Christus twee totaal verschillende manieren van denken representeren. Achilles vertegenwoordigt (net als Ajax [29]) het aristocratische standpunt; een strijdvaardige royaliteit, rigide normen betreffende eer en eergevoel, trouw, gecombineerd met ascetisme en een atletische schoonheid. Intellectueel is hij beperkt. Odysseus vertegenwoordigt het democratische standpunt; een flexibele geestkracht, een groot aanpassingsvermogen, met diplomatische vaardigheden, een intellectuele nieuwsgierigheid, zoekend naar succes en roem, dit echter zonder de bereidheid zich daarvoor op te offeren.

Niet alleen van Achilles [30] maar ook van Teresias leert Odysseus een les: namelijk de opdracht die Odysseus moet uitvoeren na zijn laatste heldendaad (het wreken van de vrijers en hun minnaressen). Om zich te kunnen verzoenen met de goden moet Odysseus afzien van een levenswijze die verbonden is met de zee. Odysseus moet zijn roeispaan naar een volk brengen dat de zeevaart niet kent en daar de roeispaan achterlaten.

‘Waar onderweg u een andere wandelaar tegen het lijf loopt
En hij u zegt de spaan op uw rug voor een wanschop te houden,
Plant dan uw goed hanteerbare roeispaan vast in de grond en
Breng aan Poseidon, de heerser der zeeën, een schitterend offer'
[31]

Na zijn terugkeer, na de wraak, moet Odysseus opnieuw zijn vrouw en zoon achterlaten. Niet om ten strijde te trekken, maar om op een soort bedevaart een belangrijk deel van zichzelf voorgoed achter te laten. Hij moet stoppen met zeereizen, alleen dan is een verzoening met de zeegod Poseidon mogelijk.

'Van buiten de zee wacht u een zachtaardige dood en zult u pas,
Verzwakt door de jaren, na een behaaglijke ouderdom sterven'
[32]

In De staat vertelt Plato een verhaal over een plaats waar de afgestorven zielen vanuit de hemel en de Hades samen komen om een nieuwe cyclus van leven en sterfelijkheid te beginnen. Elke ziel trekt een levenslot waarna hij een levensvorm mag kiezen. Er is keuze tussen alle bestaande diersoorten en alle mogelijke omstandigheden waarin mensen zich kunnen bevinden. De geesten maken dikwijls onverwachte keuzes. Vele ruilden een goed levenslot in voor een kwaad of een kwaad voor een goed, want hun keuze was in de meeste gevallen gebaseerd op hun ervaringen uit het voorbije leven. Ook Ajax, Agamemnon en Odysseus moeten een nieuw leven kiezen. Vanwege het onrecht dat hen tijdens hun leven was aangedaan koos de ziel van Ajax voor een nieuw bestaan als leeuw en die van Agamemnon koos voor de adelaar.

Bij toeval had echter de ziel van Odysseus het lot getrokken om als allerlaatste haar keuze te maken. De herinneringen aan haar vroegere beproevingen had haar genezen van alle eerzucht, en daarom ging zij links en rechts op zoek naar een gewoon ambtloos bestaan. Na een hele tijd en niet zonder moeite vond zij eindelijk wat zij zocht: het lag daar ergens op een verloren plek en niemand anders had er naar omgekeken. Toen zij het zag, zei ze dat zij precies hetzelfde gekozen zou hebben, ook al had zij het eerste lot gekregen. En ze was opgetogen met haar keuze.' [33]

Odysseus is door de beproevingen tijdens zijn zeereis genezen van alle eerzucht. Of moeten we spreken van een initiatierite of een pelgrimstocht?

‘In Book XI of the Odyssey, the first voyage in literature to the land of the dead, the most astonishing episode is he encounter between Odysseus and Heracles.' [34] Odysseus ontmoet in de Hades sterfelijke zielen, helden en minnaressen van Zeus. Tussen al die sterfelijken ziet Odysseus plots de onsterfelijke held Herakles, ‘an immortal in the company of the gods on Olympos and a phantom in Hades.' [35] Het is veelbetekenend dat vanuit Homerus' standpunt het aardse leven van Herakles eindigt in totale verlatenheid.

‘Toen kreeg ik Herakles onder ogen, de machtige strijdheld,
Dat is te zeggen:zijn schim. (...) Overal klonk om hem heen het gefladder de doden,
Als vogels die in hun angst alle kanten op vliegen: op 't nachtelijk donker leek hij'
[36]

Odysseus en Heracles

Heracles is het laatste beeld dat Odysseus van zijn verblijf in de Hades beschrijft. Werkt de herinnering aan Heracles als een soort waarschuwing? Heracles vergelijkt zijn lot immers met Odysseus: ‘gevatte Odysseus, ach ongelukkige man, je sleept wel een onzalig lot mee, een als ook ik door het stralende licht van de dag heb gedragen.' [37] Heracles lijkt een waanzinnige; ‘zijn handboog ontbloot, een pijl op de pees, met een somber dreigende blik, als stond hij op 't punt een pijl af e schieten' [38] Een dodelijk pijl, gericht op wie? Op de schim van en dode? In de Hades heeft macht en kracht echter geen enkele zin meer.

‘In this Homeric cemetery of heroes, Heracles is an image of useless and wasted power. He wanders through Hades like a madman in an asylum, overcome with passion to commit murder. He carries his bow, drawing the string, looking for someone to kill. But it is impossible to kill the dead.' [39]

Ook hier speelt eenzelfde moralisering als bij de ontmoeting met Achilles; de relativering van de macht, van eer en aardse roem. Het is een waarschuwing tegen overmoed (hybris). Odysseus zal in zijn leven nog eenmaal zijn pijl en boog richten - op dezelfde manier als waarop Heracles zijn pijl en boog in de hel richt - om het daarna nooit meer te doen...? ‘To Homer, Heracles is an unsuccessful hero; his power was either too weak or too strong.' [40] Heracles' onbesuisde kracht bleek toen hij overmoedig de god van de Hades in een poging hem te doden met een pijl in de schouder trof. [41] De ontmoeting met Heracles is nog een stap in Odysseus' genezing van alle eerzucht.

Het verhaal van Heracles en dat van Odysseus vertoont op vele vlakken gelijkenissen. Je zou kunnen stellen dat Heracles een aristocratische held is en Odysseus een meer democratische. Heracles gaat ten onder aan hybris. Odysseus krijgt een kans om zich te verzoenen met het leven en rust te vinden.

De vrouw van Heracles en de vrouw van Odysseus

In Sophokles' tragedie De vrouwen van Trachis wacht de vrouw van Heracles Deianira op de terugkomst van haar man. Wanneer zij verneemt dat zich onder de door hem buitgemaakte vrouwen een favoriete van haar man bevindt, Iole genaamd, stuurt ze een mantel doordrenkt met het bloed van de centaur Nessus naar haar man. Heracles sterft wanneer hij deze mantel aan doet. De beginsituatie is vergelijkbaar met die uit de Odyssee. Een echtgenote wacht op de terugkeer van haar man. De afloop doet eerder denken aan Agamemnon. Het stuk opent met Deianira die in het paleis van Trachis op nieuws over haar man wacht. Ze spreekt over haar ongeluk:

‘Want sinds mij Heracles verkozen heeft tot vrouw,
Voed ik standvastig vrees op vrees,
Bezorgd om hem. Want waar de nacht voor mij een zorg verdrijft,
Brengt hij een nieuwe kommer. Wij kregen kinderen,
Maar die ziet hij zelden, -zowat een boer die 't verre akkerland
Slechts eenmaal ziet bij 't zaaien en bij 't oogsten.
Zo'n leven jaagt, van als hij weer thuis is,
Hem van huis weg, steeds in iemands dienst.
Maar nu hij aan het eind kwam van dit zwoegen,
Doorsta ik nog mijn allergrootste angst.
Sinds hij de sterke Iphitus neersloeg,
Zijn wij verbannen, wonen bij een gastvriend in Trachis hier:
Doch waar hij nu vertoeft, daarvan weet niemand iets.
Ik weet slechts dat hij wrange pijn mij aandeed, toen hij ging.
Ik weet haast zeker dat hem onheil trof.
Want niet sinds korte tijd, -sinds meer dan tien, ja, vijftien maand,
Kwam er geen nieuws van hem.'
[42]

Deianira's situatie is vergelijkbaar met die van Penelope. Vol vertwijfeling wacht ook zij op nieuws van haar man. En net als Heracles is ook Odysseus een krijgsheer die moord en plundert in dienst van een koning. Uit Deianira's tekst blijkt hoe afhankelijk vrouwen waren van hun man. Ze vreest zijn thuiskomst even erg (de kans bestaat dat hij een jongere buitgemaakte vrouw verkiest, zoals Agamemnon), als dat ze vreest dat hij nooit meer terugkomt (wat gebeurt er dan met haar...). ‘The unknown is the enemy, and for this reason is terrifying. The enemy is inside us and outside us at the same time.' [43] En verder; 'Fate is non-awareness.' [44]
In de mythe van de zielsverhuizing [45] die Plato beschrijft in De staat, krijgen de afgestorven zielen een nieuw levenslot en mogen ze hun toekomstige levensvorm kiezen in het Dal der Transformatie. De kiezer is zelf verantwoordelijk voor zijn keuze. Na hun keuze komen ze bij de dochter van Noodzakelijkheid Lachesis, die hun levenslot onomkeerbaar maakt door hen van het water van de rivier Ameles (zonderzorg) te laten drinken, waardoor ze alles vergaten. Het noodlot en de onwetendheid zijn onlosmakelijke met elkaar verbonden. Keuzevrijheid wordt afhankelijk van het bewustzijn van de noodzakelijkheid. 'Freedom of choice is the awareness of necessity.' [46]

Het is de boog van Heracles [47] die een belangrijke rol speelt in de overwinning op Troje. Een orakel voorspelt immers dat de oorlog zonder deze boog niet gewonnen kan worden. Philoctetes kreeg de boog van Heracles, toen hij als enige bereidt was de brandstapel waarop zijn vriend wilde sterven aan te steken. Odysseus zal deze boog met een list aan Philoctetes weten te ontfutselen. Daarover handelt Sophocles' tragedie Philoctetes. Odysseus kiest de zoon van Achilles als zijn helper om de boog buit te maken. Die keuze is niet toevallig; bij Neoptolemos, Achilles' zoon leeft de wrok om het feit dat Odysseus het wapentuig van zijn vader erfde nog volop. [48]

‘On the desert island a brutal political drama is now being enacted. Sophocles' Philoctetes has a biter and startling reality for anyone who knows from his own or from others' experience about the breaking down of political prisoners whose names can be exploited anew, or how deportees are handled whose abilities may come in handy again, or forced émigrés who suddenly have become needed by their fatherland.' [49]

In het stuk spelen zich paranoïde spelletjes af waarin het winnen van vertrouwen door list en bedrog centraal staat. Een spel dat een akelige actualiteitswaarde krijgt wanneer we naar gevangenissen als Guantanamo kijken.

‘Neoptolemos: Wat wilt gij dan, tenzij dat ik zou liegen?
Odysseus: Wat ik u vraag is: hem met list te vangen.
Neoptolemos: Waarom met list veeleer dan met overreding?
Odysseus: Dan volgt hij nooit. Geweld ook haalt het niet.'
[50]

'The simplest method is deceit.' [51] En daarin is Odysseus heer en meester. Phiolctetes speelt zich af in het laatste jaar van de Trojaanse oorlog. Sophocles schildert Odysseus af als een cynische politicus.

'In a tragedy which develops from dawn to dark, Sophocles heroes always have an hour of warning, an hour of despair, an hour of self-revelation and an hour of choice.' [52]

Is dit toepasbaar op Odysseus? De Odyssee speelt zich niet af van zonsopkomst tot zonsondergang. Toch zijn de vier fasen die Jan Kott beschrijft ook bij Odysseus aanwijsbaar:

1. de waarschuwing: Odysseus in de Hades (via Kirke)
2. de wanhoop: Odysseus bij Kalypso
3. de zelfonthulling: Odysseus vertelt aan Arete en Alkinoös (via Nausikaä)
4. de keuze: terugkeer op Ithaka

‘In this insoluble tangle of contradictions, the sacred appears as an inscrutable cosmic plan in which human life is anchored. The profane, however, still retains its power of refusal. Man can refuse to accept the world, which is not worth living in, or looking at.' [53]

Antigone pleegt zelfmoord, Oedipus steekt zich de ogen uit, Ajax pleegt zelfmoord.

Net als zij kon ook Odysseus verschillende keuzes maken; hij kon bij Kalypso blijven en onsterfelijk worden, hij kon bij Nausikaä blijven.

‘The situation in tragedy is in the present, but it has a past that defines it, and a future that has been forecast? The situation is independent of the hero's character; it is given to him, as it were, from outside. It is the situation that defines the tragedy, and not the character of Antigone, Oedipus or Orestes.' [54]

Odysseus wil terugkeren naar huis. Dit wordt hem bemoeilijkt omdat hij zich de woede van Poseidon op de hals heeft gehaald. De zee wil hem niet meer. Thuis worden zowel zijn zoon als zijn vrouw bedreigd. Dat is de situatie van Odysseus. Alle beproevingen die Odysseus tijdens zijn terugkeer zal doorstaan, zullen hem uiteindelijk genezen van zijn eerzucht en van de zee, die een vloek voor hem zijn geworden. [55] Dit komt voor Odysseus neer op een relativering van wat de held nastreeft: de eer en de roem die hem toekomen na zijn dood. [56] Het komt neer op een aanvaarding van de eigen sterfelijkheid. [57]

‘Man's basic situation is the fact that he has to die. The kind of death does not alter the essential nature of human existence; in the final instance, it is of no importance. What matters is that we have to die, not how we are going to die.' [58]

Vanuit die optiek doet de Odyssee me denken aan een aforisme van Friedrich Nietzsche:

‘Je moet van het leven afscheid nemen zoals Odysseus van Nausikaä -
meer zegenend dan verliefd.' [59]

Alain Pringels, dramaturg Toneelgroep De Appel

[1] Jan Kott, The eating of the Gods, Northwestern University Press Illinois, 1987, ISBN 0 8101 0745 7
[2] Jan Kott, id., p.IX
[3] Jan Kott, id. p.X
[4] Sophokles, Tragediën, DNB, 1987, p.60-61
[5] Homeros, Odyssee, vert. Zuydewijn, XI.488-491, p.222
[6] "Sterfelijk ben ik", openingszin van Il ritorno d'Ulisse in patria van Claudio Monteverdi.
[7] Jan Kott, id. p.4
[8] Jan Kott, id. p 6
[9] Id.
[10] Homeros, Odyssee, I.32-34, vert. Zuydewijn, p.68
[11] Jan Kott, id. p. 11
[12] Volgens mythologische bronnen komt deze vinding toe aan de drie lotsgodinnen, aan Hermes en aan Io.
[13] Jan Kott, id. p.16
[14] Jan Kott, id. p.17
[15] Sophocles, Antigone, 611-613, vert.E. DE Waele, DNB/Pelckmans, 1987,p88., 603. In het Engels, zoals geciteerd door Jan Kott, klinkt dit : "For time approaching, and time hereafter, and time forgotten, one rule stands: that greatness never shall touch life of man without destruction." (Kott, p.52)
[16] Jan Kott, id. p.55
[17] Jan Kott, id. p.55
[18] Jan Kott, id. p.56
[19] 'Sterfelijk ben ik', openingszin van Il ritorno d'Ulisse in patria van Claudio Monteverdi.
[20] Homeros, Odyssee, vert. Zuydewijn, V.151-153, p.131
[21] Zuydenwijn gebruikt deze woorden niet, we vinden ze wel terug bij Imme Dros ('een eiland, de navel van een onafzienbare zee' Dros, I.50, p.16) en ook in de Engelse vertaling van George Chapman ('where the sea's navel is a sylvan island' -Wordsworth Classics, Homer, Odyssey, I.86, vert. G.CHapman, 2002, p.15).
[22] Buffière Félix, Les mythes d'Homère et la pensée Grecque, Les Belles Lettres, 1956, p.388-389
[23] Jan Kott, id. p.57
[24] Jan Kott, id. p.62
[25] Homeros, Odyssee, vert. Zuydewijn, XI.488-491, p.222
[26] Jan Kott, id. p.73
[27] Sophocles, id., Philoctetes, 97-100, p.274
[28] Jan Kott, id. p.75
[29] De held Ajax wordt in het gelijknamige stuk van Sophokles vernederd.
[30] Homeros, Odyssee, vert. Zuydewijn, XI.488-491, p.222
[31] Homeros, Odyssee, vert. Zuydewijn, XI.118-137, p.212-213
[32] Id.
[33] Plato, De Staat, in Verzameld Werk III, DNB/ambo, 1978, p.485
[34] Jan Kott, id. p.109
[35] Jan Kott, id. p.109
[36] Homeros, Odyssee, vert. Zuydewijn, XI.601-610, p.224-225
[37] Homeros, Odyssee, vert. Zuydewijn, XI.617-619, p.225
[38] Homeros, Odyssee, vert. Zuydewijn, XI.607, p.225
[39] Jan Kott, id. p.111
[40] Jan Kott, id. p.111
[41] 'Herakles, de vermetele, de roekeloze, die zich niet ontzag misdadige dingen te doen, dei met zijn boog aanrandde de goden, die de Olympos bewonen.' Homeros, Ilias, vert.M.A.Schwartz, Atheneum, 2004, V.403, p.80.
[42] Sophocles, id., De vrouwen van Trachis, 27-47, p.118-119
[43] Jan Kott, id. p.153
[44] Jan Kott, id. p.157
[45] Plato, De Staat,id., p.484
[46] Jan Kott, id. p.157
[47] Deze boog zorgt trouwens ook voor de ondergang van Herakles zelf. Met deze boog doodt hij de Centaur die zich aan Deianira vergrijpt. Stervend geeft de Centaur een in zijn bloed gedrenkte mantel aan haar. Wie die mantel ooit aandoet sterft een gruwelijke dood. (zie Sophokles, De vrouwen van Trachis)
[48] Dit een geniale ingreep van Sophokles. In de verloren gegane versie van Aischylos is het Odysseus zelf die Philoctetes overtuigt. In Euripides' versie gaat Diomedes mee met Odysseus.
[49] Jan Kott, id. p.170
[50] Sophokles, Philoctetes, 101-104, id., p.274
[51] Jan Kott, id. p.171
[52] Jan Kott, id. p.223
[53] Jan Kott, id. p.223
[54] Jan Kott, id. p.241
[55] Zie het orakel van Tiresias bij Odysseus' bezoek aan de onderwereld.
[56] Zie Odysseus' ontmoeting met Achilles in de onderwereld.
[57] Zie Odysseus' ontmoeting met Herakles in de onderwereld.
[58] Jan Kott, id. p.249
[59] Friederich Nietzsche, Voorbij goed en kwaad, Synopsis, 1983, p.80

| Meer