|
|
|
 |
|
door Karin Veraart
TERUG NAAR DE ESSENTIE
Knap lastig zijn ze op z'n tijd. Maar ook: hip, actueel en zelfs
sexy. En dus staat dit seizoen een fikse reeks Griekse tragedies op
het Nederlandse toneel. 'Er is meer dan ooit behoefte aan
leerstukken.'
Het was eigenlijk een grapje. Akkoord, ze zinspeelden erop in de
slot-acte van Tantalus, de twaalf uur durende the-atermarathon over
de Trojaanse oorlog waarmee De Appel pakweg vier jaar geleden hoge
ogen gooide. Maar na tachtig keer Tantalus dachten regisseur Aus
Greidanus en zijn acteurs echt niet aan een Odyssee, het verhaal van
Odysseus zoals verteld door Homerus. Alsjeblieft, zegt de regisseur
nu. Ze hadden toentertijd al twee keer zo veel gespeeld als
aanvankelijk gepland. Even niet meer.
Maar het publiek nam het geintje au serieux, het begon rond te
zingen, en Greidanus kon uiteindelijk ook geen weerstand bieden aan
het idee. Dus zondag gaat ie in premiere: Odysseus.
Negen uur theater over de lotgevallen van de Griekse strijder die
tegen wil en dank heftige avonturen beleeft op weg van Troje naar
zijn koninkrijk Ithaka, een tocht die onverhoopt een jaar of tien in
beslag zou nemen. Greidanus, tezamen met twee van zijn vaste
medewerkers, maakte de bewerking. Geen integrale Homerus, maar zes
kloeke episodes uit het 24 boeken tellende epos. Het loopt nu al als
een trein, met tal van uitverkochte voorstellingen.
De Grieken zijn in. In ieder geval: weer bijzonder aanwezig in dit
theaterseizoen. Homerus (circa 800 - 750v. Chr.) als voorbeeld voor
de tragedies - de stukken die drie eeuwen daarop door Aischylos
(525-456) en later ook door Sophokles (496-405) en Euripides
(480-406) bekendheid zouden gaan genieten, tot op de dag van vandaag.
Actueel, nog steeds. En knap lastig op z'n tijd. Maar ook: hip. Sexy
zelfs, zeggen de theater-makers.
Zo verenigden De Theatercompagnie en Toneelgroep Amsterdam
zich onder regie van Theu Boermans voor de opvoering van Ajax van
Sophokles; het Utrechtse Theater EA bracht Bacchanten (Euripides) en
Annette Speelt heeft in Scheveningen de Iocatievoorstel-ling
Trojaanse Vrouwen onder handen.
Homerus wordt ondertussen ook nauwgezet onderzocht door theatergroep
Bonheur; vorig jaar zetten ze in met het eerste deel van hun Odyssee,
in monoloogvorm: een tour de force van acteur Paul R. Kooij. Dit
seizoen verscheen deel 2, straks wordt het met toevoeging van een
viertal hoofdstukken gecompleteerd en ook in marathon-vorm gebracht.
In januari zijn in theater Bonheur de zogenoemde Hotel Ithaka
theatersalons, waar acteurs zullen lezen uit de llias in bewerking
van de Italiaanse auteur Alessandro Baricco (die alle goden eruit
schrapte). En momenteel speelt dit Rotterdamse gezelschap van Peter
Sonneveld Medea, naar Euripides.
'Een grotere tegenstelling dan tussen ons Odysseus-verhaal en dat van
De Appel zal er vast niet zijn', zegt Lex Bohlmeijer, dramaturg die
samen met Sonneveld De Odyssee bewerkte. En inderdaad is er nogal een
verschil tussen het visuele spektakel dat Greidanus wel is
toevertrouwd en de verstilde, kleine poetische opvoeringen van
Bonheur.
Bij Bonheur is de metrische, ge-lauwerde vertaling van H.J. de Roy
van Zuydewijn de basis. Greidanus en consorten maakten een veel
vrijere bewerking, haalden er meer bronnen over de figuur Odysseus
bij, en legden de personages zelfgeschreven teksten in de mond.
Ondanks de verschillen in benadering destilleren de makers evenwel
eenzelfde soort kernthema's.
Bohlmeijer: 'Dat van de gastvrijheid, om te beginnen, dat gold 2500
jaar geleden als een van de pijlers van de beschaving. Je openstellen
voor de vreemdeling. Ik vind het mooi wanneer we er in
een tijd als deze weer eens even over nadenken. Wij zetten er geen
bordje bij met 'actueel' erop. Maar het zit er wel in.'
'Ik ben nooit geneigd geweest in het theaterbeeld een vertaalslag te
maken naar het nu', zegt Greidanus. 'Nooit gewerkt met gsm-metjes, of
een snackbar ten tonele gevoerd als plaats van handeling. Dat is me
ook wel eens kwalijk genomen: waar is het engagement, werd er
gevraagd. Tja, ik zou denken dat dat in de inhoud besloten ligt - dus
ook nu doe ik dat niet. Wel is het voor het eerst dat de actualiteit
zich zo opdringt, met de positie van 'de vreemdeling'. Odysseus doet
zoveel plekken aan, en iedere keer krijg je net weer iets anders
gekleurde verhalen van de mensen die zich verhouden tot deze 'ander'.
Bij de Grieken vind je altijd pret-tig-menselijke conflicten over de
verhouding tussen het individu enerzijds en de samenleving/poli-tiek,
anderzijds, zegt Theu Boermans. 'Het zijn eigenlijk allemaal
leerstukken. En ik geloof dat daar meer dan ooit behoefte aan is, in
deze open samenleving zonder
(religieuze) ijkpunten, in een periode waarin niemand meer weet waar
ie z'n morele coordinaten vandaan moet halen.'
Boermans vond soelaas bij Ajax van Sophokles; de 'middelste' van de
drie tragedieschrijvers. Waar de oudste, Aischylos, in taal en vorm
geldt als de weerbarstigste, en Euripides, de jongste, als de meest
moderne en aimabele. Boermans' Ajax werd een heldere voorstelling die
zich vooral toespitste op de kwestie van hoe het gevoel van
collectieve verantwoordelijkheid zich verhoudt tot een maatschappij
waarin het individu steeds meer op zichzelf gericht raakt.
De titelheld is overtuigd van de importantie van zijn inzet voor het
algemeen belang. Als zijn strijd-makkers hem verraden, valt de bodem
uit zijn bestaan en pleegt hij na een aantal verwikkelingen
uiteindelijk zelfmoord.
'Als je wilt reflecteren op deze samenleving - een
consumptiemaat-schappij waarin ieder voor zich dient te gaan, waarin
elke mogelijke collectieve verantwoordelijkheid direct wordt
afgeschoven op de overheid, en waar tegelijkertijd een roep om normen
en waarden weerklinkt, maar waar geen religies meer floreren waaraan
je die ontleent - ja, ik vond dat met Ajax het helderst verwoord.'
Het lijkt toch of geen theatermaker ontlkomt aan de artistieke behoefte om
die grote verhalenopnieuw te vertellen', zegt Herman Altena, classicus, vertaler
en in die hoedanigheid veel betrokken bij opvoeringen in den lande. Sinds
2005 runt hij Antiek Theater Herman Altena, zijn bedrijfje is
gespecialiseerd in theater van de oudheid: hij geeft onder meer
lezingen en onderwijs, aan professioneel geinteresseerden maar ook
aan leken die zich graag wat meer willen verdiepen in de materie.
Voor Johan Simons' Oresteia (Aischylos) van vorig seizoen maakte hij
de vertaling (waar hij een jaar over deed), hij werkte nauw samen met
Paul Koek in diens muziekthe-atervoorstelling Smekelingen (een
Grieks-Nederlandse coproductie naar Euripides) en ook Annette Speelt
trad met hem in contact voor hun jongste stuk.
De Grieken zijn niet alleen in Nederland populair, zo merkt hij op.
'Ik zit in een internationale onder-zoeksgroep die kijkt naar de
receptie van het antieke theater in Europa en daarbuiten, en dan
blijkt dat in de jaren tachtig en negentig en ook aan het begin van
dit millennium de belangstelling enorm aan-trekt. Een eenduidig
antwoord op liet 'waarom' is niet te geven, maar dat maakt het ook zo
fascinerend.'
Je kunt natuurlijk kijken naar grote maatschappelijke bewegingen;
Ajax is populair geworden in de laatste tien jaar, omdat er dingen
gaande zijn als Irak, Uruzgan, Bosnie. Ook Trojaanse Vrouwen zie je
dan vaker opdoemen.'
Maar, zegt hij ook, daarmee is de verschijning van Medea's en
Anti-gones nog niet verldaard. 'Vrijwel alle stukken draaien
feitelijk om familierelaties. Daardoor komen ze dicht bij de
belevingswereld van de toeschouwers te staan, hoe groot de thema's
ook zijn die erin behandeld worden. Daar gaat het publiek kennelijk
ook graag in mee.'
Een ander aspect is dat de Grieken heel analytisch schrijven en dat
je altijd meerdere perspectieven krijgt: twee kanten van de zaak die
je heel goed kunt begrijpen. Medea is een moeder die haar kinderen
vermoordt; om zich te wre-ken op hun vader, en omdat ze op enig
moment geen andere uitweg meer ziet. Hoe verschrikkelijk ook, je kunt
via Euripides heel lang met haar meegaan. Van Bacchanten kun je
begrijpen dat het verhaal als een pleidooi voor bevrij ding uit
een dwingend sociaal patroon wordt opgevat. Altena: 'Er zijn altijd
twee kanten en je kunt er altijd iets nieuws mee doen, dat is groots
aan die stukken.'
Hoe dan ook: 'Je kunt behoorlijk komen vast te zitten in dit
materiaal als je niet heel goed van te voren weet waarom je het stuk
wil opvoe-ren. Elke beslissing moet bewust zijn. Het is niet zo dat
je kunt denken: dit speelt er vandaag de dag in de maatschappij, daar
plakken we een Griek op, daar zoeken we een stuk bij. Het kan dan zo
maar blijken dat het zich tegen je keert, het werk laat zich niet
dwingen.'
Toch hoeft dil de jongere generatie niet afte schrikken. 'Het
materiaal kan je groot maken, ook zonder dat je meteen de statuur
Pierre Bokma bereikt. Het is heerlijk om hier in rond te ploegen, ook
als je net begint.'
Annette Speelt. gezelschap van Michel Sluysmans en Thijs Romer met
basis in het Haagse Theater aan het Spui, dwong een jaar of zes
geleden bewondering af door als 'maiden'-opvoering te kiezen voor
Aischylos' De Verzen; nu staat hun Trojaanse Vrouwen in Scheveningen
op locatie. 'We vonden het wel spannend om te beginnen met wat als
een onmogelijk stuk te boek stond. Dat is ook nu met Trojaanse
Vrouwen weer een beetje aan de hand: we hebben hier te maken met
weinig ontwikkeling en een grote staat-van-zijn,' zegt Sluysmans. Dat
was en is met voor-bedachten rade: 'Overlevers willen we laten zien,
echte mensen, geen theatraal gehuil. Heel bewust ga je
dan naar de Grieken. Shakespeare is te rommelig, te plotgericht.'
'De Grieken benoemen hun leed. Dat heeft ermee te maken dat ze altijd
met maskers op speelden. De binnenwereld moest naar buiten. Als
theatermaker nu moet je een list verzinnen, als de rouwende Hekabe
bij herhaling zegt dat ze zich zo ellendig voelt en ze gaat dan daar
ook nog eens heel hard bij huilen -ja, hallo. Dan begrijp ik het wel!
Je moet dat dus anders en-sceneren.'
'Als je het goed actualiseert in vormgeving en speelstijl en je hebt
een slim idee over het waarom je het wilt doen, blijken die Griekse
teksten en verhalen verre van ouderwets. Denk aan Theo van Gogh! Die
heeft Medea verfilmd, nou de laatste delen van die serie vond ik
rete-spannnend en supersexy, Dan blijkt zo'n oude Griek in een keer
hipper dan een nieuw, modern stuk met veel fuckyou's en een Dj.'
Tarkan Koroglu van Theater EA situeerde zijn Bacchanten in een
Griekse taveerne, waarbij het publiek aan tafeltjes wijn en hapjes
kon genieten. Op speelse wijze ver-vlocht hij het aloude verhaal met
dat van de (Griekse) immigrant die in een nieuw land een leven en een
nering probeert op te bouwen. Tegelijk zien we de het verhaal van de
(rationele) koning Pentheus die zich bedreigd voelt door de opkomst
van een religieuze stroming rond de god Dionysos (Bacchus). Voor
Tarkan Koroglu als theatermaker de manier, zo zegt hij, om zijn
'eeuwige zoektocht naar de balans' tussen de gevestigde
maatschappij en de drijfveren van het individu te verbeelden.
Plus, op microniveau: het evenwicht tussen de koele rationele kant
van de mens en zijn meer door duistere krachten gedreven irrationele
kant. Hoofd versus hart, idealisme versus hedonisme. Via Euripides.'
Het is een curve, eens in de zoveel tijd komen de Grieken uit de kast
rollen, zegt Boermans. 'Ze zijn natuurlijk ook een beetje het
fundament van onze toneelbibliotheek, letterlijk. Daarvoor heb je
alleen een aantal mythische verhalen. Nou ja, de fundamenten van je
huis moet je altijd goed onderhouden, anders stort het in.
'Nu is het zo dat in het buitenland, in een echte
repertoire-thea-tercultuur, de Grieken met regelmaat worden
opgevoerd. Neem het reguliere programma van de stadtheaters in
Duitsland, daar zal het een behoorlijk percentage zijn - ook omdat
het gewoon bij je 'bur-gerliche Bildung' hoort. Dat hebben wij niet
en dan krijg je dat soort schichtige reflexbewegin-
gen zoals die hier te zien zijn.'
Toch is Ajax ook pas zijn eerste echte Griek. 'Ja. Voor mij is het
een langzaam terugwandelen naar de essentie.'
Greidanus: 'In deze zapmaatschappij is daar kennelijk behoefte aan.
Mensen willen ondergedompeld worden in het theater, in een roes te
geraken. Achteraf merk ik dat ze een gevoel hebben van: zo, die berg
hebben we beklommen, samen.'