Waarom overkomen goede mensen slechte dingen?
Wanneer het ons mensen goed gaat, lopen we tevreden met onszelf op en neer op deze aarde. Het geluk dat ons overkomt, is dan niets meer dan onze eigen verdienste. Wanneer het minder goed gaat, dan wordt het lot dat ons overkomt minder leuk om te dragen. Al vlug wijzen we met onze vinger in de hoogte en schuiven ons noodlot op rekening van de goden. Homerus bekritiseert in Odysseia deze menselijk al te menselijke houding. In Boek I legt hij Zeus de volgende woorden in de goddelijke mond:
‘Ach, waar geven de mensen ons, goden, nu toch de schuld van,
door te beweren dat al hun lijden van ons komt. Hun rampspoed
is, hun bestemming ten spijt, aan eigen verblindheid te wijten.' Deze blindheid ten aanzien van het eigen lot en de menselijke vergankelijkheid tekent de mens. Overmoed, hybris, is een van de belangrijkste thema's van de Odyssee. Odysseus weigert nederig te buigen voor de macht van de zee. Hij weigert, voor hij zijn thuisreis hervat, offers te brengen aan de zee en onderweg vermoordt hij zonen van de zee (Polyphemos). Daarmee haalt hij zich de toorn van de zeegod Poseidon op de hals. De zee is de weg die Odysseus gekozen heeft om roem, kleos, te verzamelen. De overzeese oorlogen en plunderingen moeten zijn naam voor de eeuwigheid vestigen. Zijn nageslacht mag niet zonder roem, eer en macht zijn. Odysseus is een Griekse koning. Zijn naam moet een begrip worden aan alle Griekse hoven en tot ver daarbuiten.
Odysseus' noodlottige zwerftocht confronteert hem uiteindelijk met zichzelf. Hij verliest al zijn manschappen en kan zichzelf hiervoor niet vrijpleiten van schuld. Als één van de weinige Griekse helden daalt hij af in de onderwereld. De ontmoeting van Odysseus met de gesneuvelde soldaten, met zijn overleden moeder en met de blinde ziener Tiresias vormt een scharnier in het verhaal. Wat Achilles tegen hem zegt, raakt hem diep. Achilles onderstreept de zinloosheid van de heldendood in oorlog en strijd:
‘Stel toch de dood niet te mooi voor, stralende koning Odysseus!
Liever deed ik op aarde als dagloner dienst bij een vreemde, iemand
die het niet breed heeft en weinig het zijne kan noemen, dan over
alle doden en schimmen als koning te heersen.' Tiresias draagt Odysseus op om na zijn thuiskomst opnieuw te vertrekken met een roeispaan. Die moet hij tot bij een volk brengen dat de zee niet kent en waar dus niemand weet waarvoor de roeispaan dient. Daar moet Odysseus zijn roeispaan in de grond planten. Hij moet er letterlijk het instrument van zijn eerzucht begraven. Hier raken we het belangrijkste morele thema van Odysseia; het afleggen van de eerzucht. In die zin is Odysseus' tien jaar durende terugkeer van het front in Troje, een les in nederigheid. Dit onderstreept het menselijke contrast dat Odysseia vormt tegenover het oorlogsepos Ilias.
Vanuit die optiek vormen beide meesterwerken uit de Westerse literatuur één geheel. Het is meteen ook de eerste aanklacht tegen de totale oorlog. Odysseia verhaalt al de facetten van de nasleep van zo'n oorlog. Hoe ontwrichtend oorlog in een mensenleven kan zijn. Zelfs voor de komende generaties.
Ongetwijfeld vormt de problematiek van de gastvrijheid één van de hoofdthema's in Odysseia. Odysseus keert vermomd als bedelaar terug in zijn paleis. Daar bedelt hij om voedsel. Alle manieren om met bedelaars om te gaan passeren in Odysseia de revue. De Grieken volgden ten aanzien van vreemdelingen en bedelaars strikte regels. Gastvrijheid stond daarbij bovenaan de lijst. Je liet de vreemdeling binnen, gaf hem een bad en voedsel en pas nadat hij goed gegeten had, vroeg je naar zijn verhaal. Dan maakte hij zijn identiteit bekend. Deze handelswijze speelt een cruciale rol in Odysseus' thuiskomst. Wanneer hij als schipbreukeling aanspoelt op Scheria, brengt prinses Nausikaä hem bij haar vader, koning Alkinoös. Die ontvangt hem gastvrij, laat hem baden en nodigt hem aan tafel uit. Daarna vraagt hij hem zijn verhaal te vertellen. Odysseus vertelt over zijn zwerftochten. Het vertellen van zijn verhaal staat symbool voor het versterken van zijn identiteit. Na het vertellen van zijn verhaal is hij echt klaar om thuis te komen. Koning Alkinoös laat Odysseus naar Ithaka brengen.
Je identiteit is een verhaal. Een verhaal waar je je hele leven aan bouwt. Wanneer je een traumatische gebeurtenis meemaakt, zoals een oorlog, wordt je identiteit een vraag gesteld. Je wereldbeeld stort in. De plaats waar je thuishoorde verdwijnt. Dit zorgt voor vervreemding en ontheemding. Een nieuw verhaal is nodig. Een verhaal dat het lijden, veroorzaakt door de traumatiserende gebeurtenis, draaglijk maakt. Dit nieuwe verhaal, dat je vertellend opbouwt, vormt je hernieuwde identiteit. Een nieuw thuis wenkt. De Odysseia onderstreept de rol die gastvrijheid kan spelen in dit proces. De kans krijgen om je verhaal te vertellen en iemand te ontmoeten die bereid is te luisteren naar je verhaal, is van levensbelang. Uit dit proces ontspringt de hoop op een betere toekomst. Vanuit dit perspectief biedt Odysseia een belangrijke boodschap voor de 21ste eeuw. Europa wordt overspoeld door vreemdelingen. Vluchtelingen (politieke, economische, ecologische) op zoek naar een toekomst. Mensen met een verhaal. Wat doen we? Bieden we hen gastvrijheid? Zijn we bereid naar hun verhaal te luisteren zoals Alkinoös naar het verhaal van de vreemde schipbreukeling luisterde?
Odysseus is een man van het woord. Hij vertelt zijn verhaal. Vertellend sterkt hij zijn identiteit en wordt hij mentaal krachtig genoeg om terug te keren naar huis. Odysseia is een ode aan de verteller. Odysseus vertelt zijn eigen verhaal aan koning Alkinoös. Maar daarnaast spelen de zanger/dichters Femios en Demodokos een cruciale rol. Hun gezangen over de lotgevallen van Odysseus in Troje maken heel wat emoties los. Het gezang van Demodokos aan het hof van Alkinoös doet de tranen bij Odysseus vloeien. Die emotionaliteit maakt de koning nieuwsgierig naar het verhaal van Odysseus. De vertel- of zangkunst van Demodokos speelt een uitlokkende factor in dit verhaal. Maar bovenal is Odysseia (maar ook Ilias) een epos dat verteld wordt. Homerus als meesterverteller. Zelfs al weet men met quasi zekerheid dat de gezangen van dit epos door meerdere zangers gemaakt werden. Odysseia is een ode aan het vertellen van verhalen, als heler van alle wonden.
Alain Pringels (dramaturg Toneelgroep De Appel)
