|
|
|
 |
|
gebaseerd op de bijdrage van professor Jos de Mul, hoofdgast tijdens de eerste Op weg naar Herakles - 18 november 2011
Herakles is ongetwijfeld de grootste held van het klassieke Griekenland. Hij is een halfgod, zoon van oppergod Zeus en van de sterfelijke vrouw Alkmene. Een deel van hem verblijft in de Hades of de Onderwereld, een andere deel kreeg een plaats op de Olympos. De Grieken konden met hun offers aan Herakles dan ook alle kanten uit. Of ze offerden aan de sterfelijke Herakles, waarschijnlijk naar aanleiding van meer wereldse dilemma's; dan zorgden ze ervoor dat het bloed van het offerdier door een gat de grond in liep. Of ze offerden aan de onsterfelijke held, en dan lieten ze het bloed tegen de tempelzuilen spatten... Herakles was een halfgod met een polyvalente gebruiksaanwijzing. Bovendien probeerden zoveel mogelijk Griekse steden deze held via allerlei aanpassingen in verhalen en legenden naar hun stad toe te trekken. Een Griekse held in huis zorgde voor goede ‘public relations'. Het gevolg daarvan is dat er niet één verhaal over Herakles is, meer vele, vele, elkaar tegenstrijdige, verhalen. Mythologie, ‘mythos', betekende voor de Grieken dan ook bijna letterlijk: ‘de manier waarop een verhaal verteld wordt'. Het stond tegenover de Griekse ‘logos' waarbij men via logisch nadenken probeerde tot een welbepaalde waarheid te komen. Deze tegenstrijdigheid was één van de grootste problemen waar de makers van de marathon Herakles mee werden geconfronteerd. In onze westerse cultuur overheerst een monotheïstisch theologisch denken. Tegenstrijdigheden in verhalen worden weggewerkt. Er dringt zich een bepaalde ‘logos' op in de manier waarop het westen verhalen construeert. Onze verhalen proberen antwoord te geven op die ene waarheid, mede door het feit dat onze cultuur zich baseert op een monotheïstische theologie. Wie heden ten dage toneel maakt ontkomt niet aan die principes. In het klassieke Griekenland was er ruimte voor paradoxen, tegenstrijdigheden en andere perspectieven op een verhaal. Voor de tragediewedstrijden dienden de schrijvers een tetralogie in: drie ernstige stukken gevolgd door een saterspel. Gelukkig biedt ook een marathon, alleen al omwille van de omvang en de duur, ruimte genoeg om tegenstrijdige interpretaties van de Herakles mythen aan bod te laten komen. De marathon bestaat uit negen delen en gaat veel verder dan zich alleen concentreren op wat veel mensen al van Herakles weten, namelijk de twaalf werken. Desalniettemin drongen keuzes zich op. Welke mythe vertellen we wel, welke niet en hoe vertellen we ze, vanuit wiens ‘dramatisch' perspectief. Naar aanleiding van deze conceptuele en inhoudelijk belangrijke keuzes, is hoogleraar Jos de Mul uitgenodigd voor de eerste avond Op weg naar Herakles. Jos de Mul vertelde over het belang van de klassieke Griekse verhalen voor onze leefwereld en over het grote verschil met onze leefwereld ten aanzien van het veelgodendom en de tegenstrijdigheden die binnen die Griekse verhalen een grote rol vervulden. Dit is geen verslag van die avond, eerder een associërende reflectie. In de keynote hieronder de opening van de avond door Jos de Mul.
Jos de Mul is hoogleraar wijsgerige antropologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. In 2006 verscheen zijn boek De domesticatie van het noodlot. Elke mens is sterfelijk. Dat is een onvermijdelijk noodlot. In dit boek onderzoekt De Mul de manieren waarop de Europese mens geprobeerd heeft greep te krijgen op dit noodlot. Herakles is een voorbeeld van de manier waarop de Grieken met hun tragische cultuur kwamen tot een heroïsche bevestiging van het noodlot. Het christendom zocht naar een aanvaarding in deemoed met behulp van een theologisch principe als goddelijke voorzienigheid; ‘het is Gods wil'. Met onze moderne, hoogtechnologische cultuur, werd de strijd tegen het noodlot ingezet, met een poging het noodlot terug te dringen of te verdringen. Natuur en cultuur worden maakbaar. Het lijkt erop dat we met genetische manipulatie het lot in eigen handen kunnen nemen. Zo lijkt het. Is dit niet de zoveelste illusie? Dat wat verdrongen is, keert vroeg of laat terug. Het noodlot is onvermijdelijk. De mens is sterfelijk...
Jos de Mul in Domesticatie van het noodlot: ‘Niet wat hij is, maar wat hij nog kan worden bepaalt de wijze waarop de mens in zijn wereld is. Hierin is de grandeur van de mens gelegen, maar ook veel van zijn misère. De mens loopt, omdat hij wezenlijk mogelijkheid is, altijd op zichzelf vooruit. Hij is nog niet wat hij kan worden. Het ontbreekt de mens, anders dan het dier, aan een natuurlijke begrenzing. De mens is daarom, zoals Nietzsche het uitdrukt, het ‘niet vastgestelde dier'.' (‘das noch nicht festgestellte Thier') Die strijd tussen zijn en niet zijn, het gevolg van het prometheïsche vooruitzien, maakt, door het moeten omgaan met kennis over het noodlot (sterfelijkheid), de tragiek van het menselijk leven uit. Nietzsche: ‘het toeval, de wet van de onzin die de gehele huishouding van de mensheid regeert, manifesteert zich op een verschrikkelijke manier in zijn verwoestende invloed'.
Als voorbereiding op deze avond las Jos de Mul het boek Niet voor de winst - waarom de democratie de geesteswetenschappen nodig heeft van de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum. In dit boekje wijst Nussbaum op de teloorgang van het belang van de geesteswetenschappen in het onderwijs wereldwijd. ‘In vrijwel alle landen in de wereld worden zowel in het basisonderwijs als in het voortgezet en hoger onderwijs de kunsten, de niet-exacte vakken en de geesteswetenschappen wegbezuinigd. In een tijd waarin landen zich van alle nutteloze ballast dienen te ontdoen om zich op de wereldmarkt te kunnen handhaven, worden dergelijke vakken door beleidsmakers als nutteloze franje beschouwd, en daarom verliezen ze in hoog tempo hun plaats in onderwijsprogramma's en in het hoofd en hart van ouders en kinderen. Sterker nog, wat we zouden kunnen aanduiden als de humanistische aspecten van de bèta- en gammavakken - het fantasievolle, creatieve aspect en het aspect van rigoureus kritisch denken - verliezen eveneens terrein doordat landen de voorkeur geven aan korte termijn winsten die zijn te behalen met het ontwikkelen van de nuttige en uiterst gespecialiseerde vaardigheden die nodig zijn voor het maken van winst.' Nussbaum vindt deze ontwikkeling funest voor de ontwikkeling van kritisch denken bij de jeugd. De gevolgen die dit heeft voor de democratie zijn niet te overzien. Het onderwijs is er nu alleen op gericht om economisch bruikbare en productieve leerlingen af te leveren. Een kortzichtige focus op nut en winst zal het vermogen van de bevolking om zich kritisch te verhouden tot een autoriteit aantasten. Nussbaum noemt het verlies van deze belangrijke vaardigheden een ernstige bedreiging voor de democratie.
In De breekbaarheid van het goede hield Nussbaum een overtuigend betoog over de betekenis die Griekse tragedies en mythologieën hebben voor de ontwikkeling van de morele gevoeligheid bij mensen. Die verhalen leren ons hoe we ons kunnen inleven in het leven en het lijden van de andere. Het herkauwen van die verhalen zijn oefeningen in medeleven. Daarin ligt hun ethische betekenis. Een goed verhaal kan beter ethische principes overdragen dan een abstract theoretische uiteenzetting over ethiek. Reflecteren over die verhalen en over de kunst die hen representeert (in literatuur, performance, schilderkunst, muziek), maakt van burgers kritische burgers, met een zelfstandige mening en een vermogen om zich in te leven in het leven van anderen.
In De domesticatie van het noodlot beargumenteert De Mul de stelling dat het klassiek Griekse polytheïsme (veelgodendom) van cruciaal belang is geweest voor de ontwikkeling van de Griekse democratie. Dat polytheïsme werkt nog door in onze moderne tijden in de scheiding van de machten. Kenmerkend aan het polytheïsme is dat er verschillende verhalen naast elkaar bestaan. Verhalen die niet allemaal met elkaar overeenstemmen. Die strijdig met elkaar kunnen zijn. Dat is eigenlijk het wezenskenmerk van de democratie. Je creëert een politieke ruimte waar verschillende stemmen een plaats krijgen, zonder dat er één stem is die alles naar zich toetrekt, en waar je een consensus (samen-leven) zoekt waarbinnen nagenoeg alle stemmen een plaats krijgen.
In die zin heeft het Griekse polytheïsme nog steeds een belangrijke waarde. Zeker als we democratie vergelijken met andere vormen van politiek bestel uit de moderne tijd, waarin één ideologie allesoverheersend is. Zoals we dat kennen uit het communisme, het fascisme en heden ten dage het neoliberalisme. Deze mono-mythen, waarin één verhaal ideologisch doorwerkt, zijn een voortzetting van de monotheïstische religies (christendom, jodendom en islam). Terwijl in de scheiding van de machten het polytheïsme doorwerkt. De gelijktijdige aanwezigheid van meerdere, tegenstrijdige verhalen, creëert een vrije ruimte waarin verhalen elkaar opheffen, inwisselbaar worden of elkaar aanvullen. Ook de identiteit wordt vloeibaar en niet meer bepaald door één monoverhaal. Een cultuur waarin één monoverhaal (bijvoorbeeld het neoliberalisme) overheerst, brengt alle verhalen die met het overheersende verhaal in strijd zijn, in harmonie met het monoverhaal. Waardoor de ruimte van het vrije denken verengt. De Nigeriaanse schrijfter Chimamanda Aidiche waarschuwt voor het gevaar van monomythen in een cultuur. Zij ondervond zelf hoe funest monomythen zijn voor de ontwikkeling van haar eigen denken en heeft zich als schrijfster moeten bevrijden van het westerse monoverhaal http://www.youtube.com/watch?v=D9Ihs241zeg&feature=share. Ze heeft het over hoe haar Britse (postkoloniale) opvoeding die haar vervreemde van haar eigen Nigeriaanse cultuur.
De Griekse tragedie ontstaat op hetzelfde moment in Griekenland als de democratie. De Griekse tragedie is een reflectie op het ontstaan van de democratie. Ook in onze moderne tijd heeft kunst nog steeds de potentie van maatschappelijke zelfkritiek. Het is een kritische zelfreflectie op de democratie. Wat gebeurt er wanneer iedereen vrije meningsuiting krijgt? Wanneer het belang van de ene in conflict kan komen met een belang van de ander?
Alain Pringels
dramaturg Toneelgroep De Appel