|
|
|
 |
|
Het pantheon ziet er swingend en cool uit, maar intussen draaien de goden elkaar een loer als ze even de kans krijgen. Geteisterd door hun grillen ploetert de klassieke held Herakles zich door het leven. De Appel heeft zijn leven gevangen in een marathonvoorstelling: elf uur lang trekken acteurs en publiek met elkaar op. De Haagse groep verdiende er een nominatie mee voor de Toneel Publieksprijs.
Je moet het theaterpubliek van nu niet belasten met lange voorstellingen, hoor je wel, maar hapklaar amusement aanbieden. Een lange spanningsboog kan de doorsnee toeschouwer niet aan. En wat doet De Appel in Scheveningen? De groep komt met een voorstelling van anderhalve werkdag over een antieke held en trekt daar volle zalen mee.
Herakles begint 's morgens om elf uur. Elf uur later, na negen voorstellingen van een klein uur en een lunch en diner, staan de bezoekers weer buiten. Zo'n zestienduizend mensen zagen de marathon al. In september en oktober zijn extra voorstellingen geprogrammeerd in het eigen Appeltheater, dat voor deze voorstelling helemaal verbouwd is. Half november staat Herakles drie dagen in theater Carré.
De kracht van de marathon
De Appel, sinds 1971, is het oudste professionele toneelgezelschap van Nederland. Aus Greidanus senior leidt de Haagse groep. In 1996 volgde hij samen met Aram Adriaanse oprichter Erik Vos op. In 1999 werd Aus Greidanus sr. alleen artistiek leider.
"We hebben een grote vriendenkring", zegt Greidanus. "Met vijfduizend leden de grootste van Nederland, op het Concertgebouworkest na. Maar ook met zo'n grote achterban ben je er natuurlijk nog niet. Juist door onze opzet komen mensen uit het hele land. Het is een uitzonderlijk evenement, een ervaring om mee te maken. Voor een Tsjechov maak je geen lange reis. Voor Herakles stap je de bus in.
Het is prettig dat we genomineerd zijn voor de Toneel Publieksprijs. Die kregen we al een keer, voor onze eerste marathon Tantalus. Het publiek bepaalt of je een nominatie krijgt, dus de mededeling van je medetoeschouwers is dat je geen kat in de zak koopt. Wel prettig voor zo'n onderneming. Wij zien het als een prijs voor hoe het gelukt is om ons publiek te bedienen.
Ik denk dat ik wel een paar redenen weet voor het succes van Herakles. Het is een lange voorstelling, maar opgedeeld in stukken van drie kwartier tot een uur. Dat is niet voor niets de duur van een college-uur. Daarbij hebben mensen geen probleem om lange tv-series te volgen, en Herakles heeft iets van een soap: een lang, doorgaand familieverhaal, van voor de geboorte tot na de dood.
De lengte van de totale voorstelling is een bindend element: de mensen hebben het gevoel dat ze het met elkaar doen. Elf uur lang moet je je overgeven aan een gemeenschappelijke reis. De spelers die er 's morgens staan, staan er 's avonds nog. Acteurs en publiek komen dichter bij elkaar dan in een normale voorstelling.
Daarbij weten we ongeveer hoe we het aan moeten pakken, met voldoende variatie en pauzes. Dit is onze derde klassieke marathon. Daarnaast hebben we Tuin van Holland gemaakt, over de vaderlandse geschiedenis.
Het begon met Tantalus. De tekst daarvoor bestond al, die kreeg ik tien jaar geleden van impresario Wim Visser. Ik heb het boek van John Barton diezelfde nacht nog gelezen en ik wist meteen: dat ga ik doen. "Dat wordt jullie dood", kreeg ik te horen, maar we hebben doorgezet. Ik werd geïnspireerd door het succes van Ten oorlog, de Shakespearebewerkingen van Tom Lanoye. Het Toneelhuis speelde daarvan ook marathonvoorstellingen, die heel succesvol waren."
Na Tantalus volgden Odysseus en Tuin van Holland, waarvoor De Appel zelf de teksten schreef. Voor Herakles deden Greidanus senior en Jules Terlingen dat. Greidanus regisseert de meeste delen, maar voor drie delen tekenen Geert de Jong, David Geysen en Aus Greidanus junior (zoon van senior en Sacha Bulthuis, Appelactrice tot haar dood in 2009).
Pessimistisch verhaal?
Herakles is de zoon van oppergod Zeus en de sterfelijke prinses Alkmene. Zeus vermomde zich als haar echtgenoot en verwekt vervolgens de beroemde zoon. Zijn leven begint met bedrog en eindigt met zelfmoord. Tussendoor zitten sommige goden - vooral Zeus' jaloerse echtgenote Hera - hem zoveel mogelijk dwars. Herakles doet dan iets doms, waar hij vervolgens weer voor gestraft wordt. Uiteindelijk pleegt hij zelfmoord (het is geen zelfmoord). Verrassend dat je daarmee volle zalen trekt. Dit is toch een door en door pessimistisch verhaal?
Ja, zegt zoon Greidanus.
Nee, zegt vader Greidanus. "Het verhaal van Herakles loopt voor een groot deel parallel met dat van Jezus Christus. Herakles is de zoon van God. Zijn vader Zeus moest het opnemen tegen de (1x te veel) de Giganten. Als zij de strijd zouden winnen, keert de chaos terug op aarde. De Giganten zijn immuun voor de Olympische goden, maar niet voor de halfgoden: het kwaad kan alleen definitief overwonnen worden door een menselijke god. Daarom verwekt Zeus kinderen bij aardse dames. Zijn overspel was dus niet zomaar ontspanning, maar gericht op de redding van de wereld. Herakles is de laatste halfgod die Zeus op deze manier het leven gaf. In de strijd met de Giganten geeft hij de doorslag.
Als wisselgeld voor zijn overwinning bevrijdt Herakles de titaan Prometheus, die voor de mensen het vuur uit de hemel heeft gestolen. Als straf werd hij voor eeuwig aan een rots geklonken. Herakles lost het op door aan een van zijn boeien een steen te laten vastzitten - daar komt het gebruik van een ring met steen vandaan. Hij neemt het dus op alle manieren op voor de mensen op aarde."
Keiharde moordmachine
"Mythologisch klopt dat allemaal wel", zegt Aus Greidanus junior, "maar het verhaal heeft ook de tragiek van het monster van Frankenstein. Herakles is een creatuur, een instrument. Zijn stiefmoeder Hera probeert hem te vermoorden, wat niet lukt, en maakt hem tijdelijk waanzinnig, wat wel lukt. Dan vermoordt hij zijn vrouw en zijn kinderen. Om daarvoor boete te doen, moet hij dan de twaalf werken verrichten. Het gemak waarmee er doden vallen, is stuitend. Herakles is een keiharde moordmachine. Als het hem uitkomt, zegt hij: het moet van de goden. Op andere momenten klaagt hij de goden weer aan. Als het erop aankomt, heeft hij weinig te vertellen."
"We kijken natuurlijk door de bril van de christelijke moraal", zegt senior. "Het nobele van de christelijke, joodse en islamitische god was er niet, bij de Grieken. De goden reageren vanuit de behoefte om te overleven. Hebzucht, grilligheid, jaloezie, wraak, willekeur, cynisme, het hoort er allemaal bij. Er worden geen morele oordelen aan verbonden.
De mens probeert het lijden zin te geven door naar de wil van God te verwijzen. Maar ook in het christendom zijn Gods wegen ondoorgrondelijk. Waar was God tijdens de holocaust? Wij kunnen dat nog steeds niet begrijpen.
Toch heeft de mens een eigen verantwoordelijkheid. Als Herakles zijn vrouw Megara uit het dodenrijk bevrijdt, zegt ze tegen hem: je kunt wel zeggen dat de waanzin van buiten kwam, het moet in jou zelf aanwezig zijn geweest, anders was het er niet uitgekomen."
Handtekening
Aus Greidanus junior speelde lang bij NTGent. Toen Johan Simons naar München vertrok, ging hij niet mee. Hij zocht een andere groep, waarin hij zich ook verder wilde ontwikkelen als regisseur. "Daar ben ik al bij Johan mee begonnen. ‘Je moet het om te beginnen tien keer doen, dan weet je meer', zei hij. Ik heb met verschillende gezelschappen gesproken, en bij De Appel kreeg ik het beste aanbod. Ik hoef hier geen zestig grote zaal voorstellingen te verkopen - dat zou me ook niet lukken - maar ik kan wel verder werken aan mijn handtekening."
Is het gemakkelijker of juist niet om bij een club te horen waar je vader de baas van is? "Hmm... hooguit is de drempel een beetje hoger. Ik ben in 1998 afgestudeerd, dus ik heb inmiddels het een en ander meegemaakt. Er is nooit sprake van geweest dat ik bij De Appel zou gaan werken, en nu dat wel zo is heb ik totaal niet het gevoel dat ik me ervoor moet verantwoorden. Het is leuk om met mijn vader als een collega om te gaan, maar dat geldt eigenlijk voor alle collega's."
De zoon van regisseert het deel waarin Herakles als slaaf in dienst komt van koningin Omphale; opnieuw een straf voor een onbeheerste daad. "Dat vind ik een boeiend verhaal omdat het de mythische conventies van slaaf/heerseres en man/vrouw doorbreekt. Zij is weduwe. Al snel leven Herakles en Omphale als man en vrouw samen. Ze houden van elkaar en trekken elkaars kleren aan, in een soort rollenspel. Een teken van hun liefde en gelijkwaardigheid, maar ook de uitlaatklep van een oorlogsveteraan. Terug van het front zou ik ook het tegengestelde opzoeken. Veel soldaten die terugkwamen uit Vietnam sloten zich aan bij de hippies."
Een voorstelling als Herakles vraagt om contrasten: alleen door afwisseling hou je het zo lang vol. Eén van de delen wordt gespeeld als een klein barokoperaatje. Hoeveel ruimte kreeg Aus junior om zijn deel te kiezen en zijn regiestijl te kiezen?
"De contrasten zitten in de tekst: de delen zijn doelbewust verschillend geschreven. Niet dat er dan niks meer te kiezen valt: ik had voor mijn deel invloed op niet alleen het spel, maar ook op het decor en op de uiteindelijke versie van de tekst. Ik heb voor het verhaal gekozen."
Naast zijn regie speelt hij zeven rollen. Ook zijn vader, die zes delen regisseert, speelt mee. "Hij heeft maar één rol: Zeus. Dat lijkt me logisch, anders word je gek."
Niet moderniseren
Greidanus senior heeft aangekondigd dat Herakles de laatste marathon onder zijn leiding is. "Dat betekent niet dat dit de laatste is. We denken na over Casanova. Ook al zo'n mythisch figuur."
Bij zijn groep zijn al twee jonge regisseurs actief: David Geysen en zoon Aus. Is het ook de bedoeling dat ze hem gaan opvolgen? En overleeft De Appel überhaupt het geknibbel op de kunsten?
"Ik hoop dat ik nog vier jaar door mag gaan. De gemeente Den Haag draagt het meeste bij aan onze begroting, maar wat het Fonds Podiumkunsten beslist, is niet te voorspellen. Daarvan zijn we ook afhankelijk. We zijn maar een klein groepje, zonder ruimte om te krimpen. Het besluit van het Fonds bepaalt of we gastacteurs kunnen inhuren, of onze dramaturg en onze publiciteitsmedewerker aan kunnen blijven.
Bij het Fonds is voor toneel ruim twintig miljoen aangevraagd, iets minder dan de helft is beschikbaar. Wordt het kaasschaaf of kiezen? Iedereen kan zijn bestaansrecht beargumenteren. Het lijkt me een rampzalig dilemma.
Kunnen we doorgaan met het maken waarom we nu worden geprezen, dat is de vraag. We spelen bijna alleen in ons eigen theater, dat we helemaal naar onze hand kunnen zetten en waar we dus het publiek naartoe moeten trekken. De marathonvoorstellingen maken ons uniek. Ik kan Shakespeare, Tsjechov en Ibsen gaan regisseren, maar wat is dan het verschil met het Nationale Toneel? Daarbij: ik heb dat al gedaan. Wat ik doe ligt dicht bij het klassieke theater, in taal en metrum. Het gaat om oude verhalen en emoties. Die laten we zien zonder te moderniseren: geen Hamlet in SS-uniformen. De vertaalslag laten we over aan het publiek. We doen een appel op verbeelding en interpretatie.
Dolk
De mensen van de nieuwe generatie, wie dat ook worden, zullen hun klassiekers willen regisseren. We bieden in ons theater ruimte voor groepjes waar we wat in zien en ik geef les aan de toneelscholen van Amsterdam en Maastricht, dus ik lever mijn bijdrage aan talentontwikkeling. Dat beschouw ik ook als mijn taak.
Ik ben een kind van de Aktie Tomaat; een betere start kon je niet hebben. Er was geld, er waren mogelijkheden. Ik vind het nu belangrijk om te investeren in David en Aus, maar dat betekent niet dat ik mijn opvolging geregeld heb. Ik krijg het liefst een dolk in mijn rug."