|
|
|
 |
|
Na de verovering van Ellis richtte Herakles de vierjaarlijkse Olympische Spelen in, ‘een feest ter ere van zijn vader Zeus (...) Nadat hij een gewijde plaats voor Zeus had afgemeten en het Heilige Bos had omheind, paste hij het stadion af, gaf een nabij gelegen heuveltje de naam ‘De Heuvel van Kronos', en richtte zes altaren op voor de Olympische Goden: een voor elk paar van hen'. Elke overwinnaar kreeg een kroon van olijfbladeren en tijdens de Spelen werd er geen oorlog gevoerd. ‘Gezanten kondigen voor deze maand een absolute wapenstilstand af voor heel Griekenland, en een atleet die zich schuldig heeft gemaakt aan enig misdrijf of de goden heeft beledigd krijgt geen toestemming deel te nemen.'
De populariteit van de Griekse held Herakles was zo groot dat geen Griekse stad er in slaagde hem voorgoed op te eisen. Overal in Griekenland werd Herakles vereerd. Dit betekent dat hij zo goed als geen politieke affiniteit heeft met om het even welk Grieks regime; tirannie, oligarchie, aristocratie, monarchie, democratie... Om het even welk politiek klimaat er heerste, men vond wel een verhaal (desnoods paste men het verhaal aan) waardoor hij een plaats kreeg in de mythologieën van de stad. Herakles lijkt wel een propagandaheld die voor elk politiek regime bruikbaar is. Maar Herakles is vooral een Griekse held van het volk. Hij werd door de heersende klasse gevierd en geëerd als voorbeeld van en voor de leidinggevend Griekse man, met een aangeboren superioriteit vanwege een goddelijke afkomst. Maar zijn mythen interpreteren vanuit het standpunt van de Griekse aristocratie doet veel van de dubbelzinnigheden en tegenstrijdigheden in zijn verhalen oneer aan. Eric Csapo schrijft daarover: ‘this interpretation brings the myth entirely within aristocratic ideology and reveals none of the ambiguities and contradictions that ought to appear in the myth, given that Heracles, far from being an aristocratic hero, was the most popular mythical hero of antiquity'. De mythen van Herakles werden samengesteld in een periode die gekenmerkt wordt als een overgang van landelijke aristocratie naar meer verstedelijkte democratie: ‘the transition from a social system dominated by a landed aristocracy to a form of democracy dominated by a largely urban class of merchants, tradesmen, and laborers.' De Griekse aristocratie was een exclusief clubje met een hoog competitie gehalte. Er was geen sprake van gelijkheid. Het gelijkheidsprincipe was ongekend in de Griekse democratie. Integendeel, elke aristocraat werkte zich kapot om zo hoog mogelijk in de pikorde te komen. Die positie in de pikorde was afhankelijk van hoe de mannen van de familie in het verleden en in het heden presteerden in rituele competities. In de vroegste periode waren dit overwegend militaire competities. De families stalen elkaars vee of oogst, of in meer extreme gevallen vernietigden of plunderden ze elkaars steden. Tal van verhalen uit Herakles' mythologie getuigen hiervan. Maar door de groei van de steden en het steeds grotere economische belang dat handel en nijverheid kregen, zochten de aristocratische leiders andere (vredelievender) vormen van rituele competitie. De klasse van handelaars en ambachtslui hadden economisch teveel macht gekregen in de steden. De aanvoer van goederen hing van hen af. Militaire vormen van competitie maakte de verliezen te groot. ‘More peaceful means of prestige competition emerged to structure the aristocracy's internal hierarchy. The most important of these was athletic games.' Tussen de 8ste en de 6de eeuw v.o.t. ontstonden de Panhelleense Spelen; de Olympische (776 v.o.t.), de Pythische en de Istmisische Spelen (582 v.o.t.) en de Nemeïsche Spelen (573 v.o.t.). Parallel daaraan ontstond de Griekse polis. ‘This was a time of an enormous expansion in trade and industry which created the economic conditions for the rise of the Greec Polis.' Sportwedstrijden dus. De disciplines, van paardenraces tot worstelen, waren lange tijd exclusief voor de aristocratie. Zij beschikten over de middelen om zich het materieel en de training te veroorloven. Sport was het ‘werk' van de aristocratische man. De aristocratische ideologie stelde sport boven handel drijven of een ambacht uitvoeren. Het was een werk dat niet gericht was op winst. Men deed het vrijwillig met als enig doel: roem en eer. Agricultuur stond onderaan de sociale ladder. De aristocraten deden uit vrije wil aan sport om eer en glorie te verwerven (heldendom). De handelaar of ambachtsman dreef uit winstbejag handel om geld te verwerven. De boeren verbouwden groenten en zorgden voor melk en vlees. Slaven en vrouwen vielen buiten deze sociale structuur; hun aanzien was afhankelijk van wie hen in huis nam en gebruikte...
Herakles is een typische aristocratische held. Herakles stichtte de Olympische en de Nemeïsche Spelen. Herakles wordt aangeduid als de uitvinder van pankriaton en worstelen. Pankriaton werd als de gevaarlijkste vechtsport beschouwd. De vechters mochten geen voorwerpen meenemen in de ring en waren naakt. Er waren weinig regels. De enige verbodsbepalingen waren het gebruik van de tanden en de nagels (bijten en krabben was verboden) en het uitdrukken van de ogen (wat in Sparta wel was toegestaan). Wie opgaf of bewusteloos neerviel verloor de wedstrijd. Wie stierf kreeg de eer van de overwinning. Pankriaton betekent letterlijk ‘alle krachten'', alles was toegestaan
Aan tempels gewijd aan Herakles waren steevast sportgymnasia verbonden. Worstelkampioenen mochten zichzelf ‘opvolgers van Herakles' noemen.
Vandaar dat het interessant is om even stil te staan bij Herakles als Olympische atleet. Trouw aan zijn aristocratische achtergrond worden Herakles' werken in de mythen beschreven als waren het sportevenementen. Zijn werken worden athloi genoemd, wat letterlijk wedstrijden betekent. Het woord athlos verwijst heel specifiek naar wedstrijden voor prijzen die geen intrinsieke waarde hebben, maar louter symbolen van eer en roem zijn. Zo kreeg de winnaar bij de Olympische Spelen een kroon van olijftakken.
Het spreekt nu voor zich dat de mythe van Herakles gelezen kan worden als een zoektocht naar roem en eer, waarbij daden van uitzonderlijke kracht en uithouding centraal staan. De winnaars van Olympische wedstrijden werden door dichters geëerd in gezangen en poëzie. Daarin werden die overwinningen meermaals vergeleken met het overwinnen van de sterfelijkheid, het behalen van eeuwige roem. Herakles' werken leverden hem niet alleen onsterfelijke roem op, maar verwijzen letterlijk naar een onsterfelijke status. Zo volgen de vertellingen over Herakles' aankomst op de Olympos het narratieve schema van de thuiskomst van een Olympische winnaar. ‘Heracles is usually seen crowned, in a winged chariot, driven by Athena, or by Nike, the personification of victory itself, up to the house of his father Zeus and the assembled gods who eagerly await him.' Herakles is een aristocratische held. Hij wordt niet alleen geroemd voor zijn athloi maar ook omwille van zijn connotatie met vrijheid. Hij is bekend als de ‘bevrijder'. Zo spreekt Callicles in Plato's Gorgias over Herakles als iemand die zich vrijmaakt van alle conventies. Ondanks het feit dat Herakles zowel na de moord op zijn kinderen, als na de moord op Iphitos, ritueel gereinigd werd van alle bloedschuld die aan die moorden kleefde, koos hij ervoor om vrijwillig het orakel te raadplegen. Hij volgde ook beide orakels vrijwillig; werken als slaaf in dienst van Eurystheus en drie jaar als naamloze slaaf in dienst van Omphale. Ook na de moord op Eunomos werd Herakles ritueel gereinigd, waarna hij ervoor koos om vrijwillig in verbanning te gaan. Herakles legde de lat van zijn aristocratische eer heel hoog.
Toch verschilt de mythe van Herakles veel van andere heldenmythen. In de Griekse literatuur gebruikt men om Herakles' daden te beschrijven ook het woord ponoi, wat ‘werken' betekent. En dat woord kan niet geassocieerd worden met de aristocratische elite! Het betekenisonderscheid is heel subtiel; het werken (ponoi) levert hem onsterfelijke deugd op. Dus athloi levert onsterfelijke roem op, ponoi onsterfelijke deugd. Ponoi verwijst tevens naar twee ethische aspecten die bij het ‘werken' horen; lijden en dienstbaarheid. Herakles werd geroemd om zijn passief lijden bij inspanningen ten gevolge van hem opgelegde opdrachten. Hij leverde slavendiensten en werd in verschillende vertellingen als een ‘slaaf' omschreven. Slaven waren het andere uiterste van de sociale ladder. De held Herakles is een paradox; hij is zowel aristocraat als slaaf, zowel vrij als onvrij. Dit kenmerk onderscheidt hem van alle andere Griekse helden (ook van Theseus en Jason). Herakles won zijn roem met werken die hij onder verschillende vormen van dwang onderneemt. Niet alle werken die Herakles tot een goed einde bracht volgen het model van een wedstrijd (zoals het worstelen met de Nemeïsche leeuw). Er zaten ook de meest vernederende vormen van boerenarbeid tussen (de mest in de stallen van Augias). De ideologische ethos van de werken wordt in de mythe van Herakles voortdurend verward en door elkaar geschud. De werken worden gekenmerkt door een rare mix van boete, slavernij en dorst naar eer. Zo worden de werken die hij in dienst van Eurystheus uitvoerde ook als boetedoening voor de moord op zijn kinderen omschreven. Bovendien eiste Herakles voor verschillende werken materieel gewin op (o.a. voor het uitmesten van Augias' stallen en voor het redden van Hesione). Ook dit is tegenstrijdig met het idee dat Herakles alleen roem najaagt. Herakles deed bepaald niet aan liefdadigheid. Herakles' daden werden zelden gemotiveerd door vriendschap of dankbaarheid. Hij overtrad de regels van gastvrijheid (moord op Iphitos), hij doodde zijn leraren Linus (muziek) en Cheiroon (jacht en geneeskunde), en misdroeg zich als gast bij Pholos (uitroeien van de Centauren). Geen van zijn huwelijken liep goed af. Maar ondanks al die weinig aristocratische kenmerken (een niet alleen op eer en roem gericht zwijn), werd Herakles aan het einde van de rit als een aristocraat beloond; hij kreeg onsterfelijkheid en een plek op de Olympos. Dit in tegenstelling tot Theseus (in een aantal opzichten meer aristocraat dan Herakles) en Jason die allebei op een oneervolle manier om het leven kwamen. Daarom wijst men in de analyse van Herakles' mythen op een aristocratische ‘draai' (aristocratic spin). Herakles' werken zijn een paradoxale samenstelling van vormen en motieven van alle sociale klassen uit de Griekse polis; aristocraat, handelaar, arbeider, slaaf en militair (huurling). Het resultaat zijn verhalen waarin Herakles tegelijkertijd onder dwang (als slaaf) en uit vrije wil handelt. De mythe van Herakles weerspiegelt als geen andere mythe een maatschappij waarin verschillende vormen van economische activiteit in concurrentie zijn met elkaar in hun streven naar macht. ‘Heracles is the mythical laborer par excellence, and as such he adresses the activities, concerns, and aspirations of all classes.' Zo krijgt Herakles de functie van archetypische bevrijder voor elke sociale klasse. Desalniettemin blijft het aristocratische perspectief domineren in de mythe. Zo leidden de meeste werken die hij als slaaf, arbeider, boer of koopman uitvoerde, steevast tot frustratie. Herakles kreeg in deze gevallen nooit wat hij verdiende. Ook toont de mythe dat het resultaat van dergelijke werken voor een groot deel afhankelijk is van anderen (die je kunnen bedriegen). Die werken worden tegenover werken gezet waarvan het resultaat enkel van de moed en de durf van het individu afhangt. Dit zijn de werken die geassocieerd worden met de aristocratische zoektocht naar sportieve competitie en de roem die daaruit voortvloeit. Op die manier worden de aristocratische athloi als superieur gewaardeerd tegenover de ponoi. De held Herakles is een bemiddelaar tussen de verschillende sociale klassen. Maar dan in de eerste plaats om de overige klassen te verleiden om de aristocratische waarden omtrent arbeid en werk te aanvaarden. De arbeidsethiek van de aristocratische klasse is: arbeid voor winst doet men onvrij(willig) en arbeid voor roem en eer doet men vrij(willig).
Herakles richtte de Olympische Spelen op. Bij gebrek aan tegenstanders won hij alle wedstrijden. Zelfs Zeus die hem in vermomming uitdaagde bij het worstelen, kon niet van hem winnen. ‘Sommigen zeggen dat Herakles alle wedstrijden won bij gebrek aan mededingers, omdat niemand met hem durfde te wedijveren, maar de waarheid is dat er in elke wedstrijd hevig strijd geleverd werd. Maar voor de worstelwedstrijden konden geen andere deelnemers worden gevonden, totdat Zeus in vermomming zich verwaardigde in de ring te stappen. De wedstrijd eindigde onbeslist, Zeus maakte zich bekend aan zijn zoon Herakles, alle toeschouwers juichten en de volle maan scheen helder als de dag.'