|
|
|
 |
|
In de serie 'De Schepping' vertelt een kunstenaar hoe zijn werk tot stand kwam.
Deel 6: Aus Greidanus sr. en jr. over de rol van Casanova in de gelijknamige marathon van Toneelgroep De Appel.
Door Sandra Kooke
Schoenen met strik en hak, witte kousen, een kniebroek, een vest onder een lange jas, een kanten sjaal, alles in de kleuren crème-wit en goud. Erboven het gezicht van Aus Greidanus jr. dat een lichte verveling combineert met jongensachtige bluf. Daar staat Casanova; tegenover hem drie ministers van de Franse koning. Casanova verkoopt hen een onmogelijk plan voor een loterij. Met zijn gewiekstheid ontfutselt hij hen bovendien een salaris dat zij zelf niet in gedachten hadden. ‘Laten we zeggen 40.000 Louis', zegt de minister van Financiën. ‘Ik dacht aan 50.000,' antwoordt Casanova. ‘50', roept een andere minister geschrokken. ‘Akkoord', zegt Casanova. ‘Akkoord," zegt de minister van Financiën.
"Sorry, jongens," roept regisseur Aus Greidanus sr. die in zijn dagelijkse kloffie de Franse koning speelt. "Even voor de psychologie. Hoe speel je dit nu zo dat de minister akkoord gaat maar dat het publiek voelt: hij zegt wel ja, maar hij durft gewoon geen nee te zeggen." Nog vijftien, twintig keer buigen de acteurs zich over de tien zinnetjes, tot toonhoogte en timing perfect zijn.
Giacomo Casanova trok in de achttiende eeuw van het ene hof naar het andere, en verleidde iedereen. Hij kreeg een ongekend aantal vrouwen in zijn bed, maar ook op mannen had hij een verwoestende uitwerking. Zonder adellijke afkomst verkeerde hij in de hoogste kringen en kreeg hij alles voor elkaar. Tot zijn hoogtijdagen voorbij waren en hij in een diepe afgrond stortte. Hij eindigde zijn leven als onbeduidende bibliothecaris in het Tsjechische plaatsje Dux, ver weg van het hofleven.
Iedereen weet wat een Casanova is. Casanova staat voor een type man en heeft daardoor mythische proporties gekregen. En dan raakt Aus Greidanus sr., artistiek leider van De Appel, geïnteresseerd. "Dat een sterfelijk personage een mythische figuur wordt, vind ik bijzonder. Iedereen kent Casanova, maar van zijn leven weten we weinig. En dat terwijl hij het allemaal heeft opgeschreven in zijn memoires. Twaalf delen, zo'n 5000 pagina's, zo'n 260 romances. Dat leest als een soort ‘Ik, Jan Cremer'."
Casanova was de zoon van twee acteurs, die hem aan de zorgen van zijn grootmoeder overlieten. Hij kreeg bij toeval een goede opleiding, infiltreerde in de hoogste kringen en begon een leventje van escapades, gokken, ruzies en beledigingen. Hij zat anderhalf jaar in de gevangenis, waaruit hij slim ontsnapte. Greidanus sr.: "Hij was slim en uitgekookt. Hij had een hele goede intuïtie en had overal net genoeg over gelezen om over alles mee te kunnen praten. Hij weet te ontsnappen uit de gevangenis in Venetië en reist dan Europa door. En overal komt hij binnen: bij pausen, bij Catharina de Grote, de Franse koning, de Spaanse, de Engelse. Van een dubbeltje werd hij een kwartje. Wat zeg ik: een gulden. Hij was een oplichter en een charmeur, leefde roekeloos, en hij was onweerstaanbaar. Zulke mensen intrigeren ons. Denk aan Ramses Shaffy. Zo willen we eigenlijk allemaal leven. Maar de meesten van ons durven dat niet en kiezen toch voor een verzekering, een pensioen; en op ons veertigste stoppen we met roken. Dat zou Casanova nooit doen. De tandeloze, eenzame Casanova in Dux zou volgens mij zeggen: in een volgend leven doe ik het weer."
Uit de memoires destilleerden Greidanus sr. en Jules Terlingen de nieuwe marathonvoorstelling van De Appel. "Jules en ik schrijven al tien jaar samen. We verdelen de scènes, schrijven ieder ons deel en sturen het dan naar de ander. Die bekijkt het kritisch, gaat knippen en plakken en stuurt het weer terug. Bij de 25ste versie beginnen we te spelen. Daarna komen er nog vijf versies overheen, omdat bijvoorbeeld blijkt dat een scène te kort of te lang is. Van tevoren had ik al een beeld van de Casanova die ik neer wil zetten. Ik weet niet hoe hij eruit ziet of praat, maar ik kies de scènes omdat ik iets van hem wil laten zien. Zijn schijnheiligheid, zijn corruptie, zijn verliefdheid, enzovoorts. Dat geef ik allemaal mee aan Aus jr., die Casanova gaat spelen. Hij gebruikt de tekst om bij zichzelf op zoek te gaan naar zijn eigen privé-corruptie, -verliefdheid enzovoorts. En zo ontstaat Casanova. De acteur brengt de tekst tot leven."
Ruim een maand voor de première is die Casanova nog in de maak. Sinds drie weken speelt Greidanus jr. - ook zoon van twee acteurs - in zijn mooie kostuum en langzaam maar zeker ontwikkeld die Casanova zich. De hele zaal is een groot wateroppervlak. Aan de zijkanten zijn steigers om op te lopen. En er zijn natuurlijk bootjes, die groepen mensen in schitterende kledij af- en aanvoeren. De ene keer op de Seine, de andere keer op het meer van Fontainebleau: telkens is het water het decor voor hoofse etiquette en lage intriges.
Hoe word je Casanova? Greidanus jr. kijkt verbaasd. "Niet natuurlijk. Ik word Casanova niet. Als ik dat dacht, zat ik in een inrichting, niet in het theater. Er bestaat een acteermethode die er vanuit gaat dat je echt in de huid van je personage moet kruipen. Daniel Day-Lewis doet dat bijvoorbeeld. Die liet zich tussen de opnames van de film Lincoln met Mr. President aanspreken. Hij is een hele goede acteur, maar die methode is niets voor mij.
"Bij mij ontwikkelt de rol zich door het spelen van de scènes. Je kunt zo'n scène over de loterij op verschillende manieren spelen. We kiezen er voor om het zo te spelen dat Casanova steeds net een streepje sneller is dan de anderen en de ministers daardoor overrompelt. Hij doet alsof hij een financieel specialist is en door de vanzelfsprekendheid waarmee hij het doet, doorziet niemand hem. Daardoor wordt hij een ander soort man dan wanneer je er een serieuze financiële contractonderhandeling van maakt.
"Als we wat verder zijn in de repetities, maken we grotere bogen. Als ik achter elkaar acht vrouwen verleidt, kan ik een keer wat tempo maken. Dan komen er ook momenten dat je denkt: wacht eens even, als ik dit zo speel, heeft dat consequenties voor het vervolg. En zo kristalliseert de rol zich uit."
Greidanus sr. vergelijkt het ontstaan van het personage met een schilderij. "Je begint met een onderschildering in drie kleuren: hier komt iets lichts, daar de schaduw. Hoe verder je komt met de repetities, hoe duidelijker de achtergrond wordt en hoe meer de personages worden ingekleurd."
Een maand voor de repetities heeft Greidanus jr. het beeld van Casanova nog niet helemaal compleet uitgedacht. ‘Het fijne van dit personage is dat hij ongrijpbaar, diabolisch is. Hij is zo handig dat hij als een kameleon opgaat in zijn omgeving. Maar hoeveel ongrijpbaarheid verdraagt de rol? Kan ik het me permitteren om hem zo te spelen dat je hem nooit echt leert kennen? Mensen moeten zich wel een hele marathon met hem kunnen identificeren. Hoeveel menselijkheid kan of moet ik hem meegeven? Moet ik toch laten zien dat hij ook maar zijn hachje probeert te redden? Of zal ik hem juist vetter aanzetten, geraffineerder en gevaarlijker maken, er de slang in het paradijs van maken? Dan geef je hem mythische proporties. Ik weet het nog niet, en dat maakt het een spannende rol.
"Ik denk dat het spel van de verleiding voor Casanova belangrijker is dan het resultaat: die vrouw in zijn bed of die zak met geld. Dat is voor mij ook het leukst om te spelen. Bij elke vrouw die ik moet verleiden moet ik bedenken hoe ik dat ga doen. Er is een hele slimme gravin die vrijwel op hetzelfde niveau speelt als hij. Maar er is ook een beetje simpel meisje met een brilletje, waarvan je als publiek denkt: ach, doe het nou niet. En dan neemt Casanova een andere weg."
Greidanus jr. staat in alles haaks op Casanova, zegt hij. "Ik kan soms jaloers op hem zijn, maar ik ben ook blij dat ik dat gedoe niet heb."
"Maar mijn persoonlijkheid hoeft ook helemaal niet aan te sluiten bij deze rol. Over acteren wordt soms heel interessant gedaan, maar voor mij is het grotendeels een kwestie van techniek. Er zit een wereld van verschil tussen echt en geloofwaardig. Voor mij is het toneel niet echt. Ik speel geen waarachtige emoties. Wat niet wegneemt, dat ik voor het spelen van Casanova moet putten uit mijn eigen fysiek, stem, emoties en ervaringen. De truc is om zo te spelen dat het publiek niet zegt: ‘wat knap, het is net echt', maar het tijdelijk als echt aanvaardt. En dat is avond aan avond het wiel opnieuw uitvinden."
Daarbij wordt hij enorm geholpen door de kostuums. Greidanus jr.: "Die zijn letterlijk en figuurlijk een keurslijf. Je kunt niet even onderuit gaan zitten aan het Franse hof. Maar je pak dwingt dat ook af. Fysiek ga je je gedragen naar de achttiende-eeuwse poses die bij die pakken horen. Als ik straks mijn pruik krijg, gaat dat nog makkelijker.
"Dat vormelijke van die pakken hoort bij die tijd. Alles was vorm, etiquette. Wanneer kun je een dame de hand kussen, wie buigt het eerst, hoe spreek je iemand aan. Dan is het van belang dat je een feilloze intuïtie hebt voor bij wie je wanneer moet zijn. De ideale omgeving voor Casanova. Hij heeft één talent: verleiden. Dat past bij die vormelijke sfeer, bij het spelen van een maatschappelijke rol.
"En dan zijn er scènes waarop je alles wat je als acteur hebt opgebouwd los kunt laten en hem 180 graden anders kunt laten zien. De spaarzame momenten waarin hij niets aan zijn charme, zijn pruik en poeder heeft. Als hij bij zijn moeder is, de enige vrouw op wie hij geen indruk maakt. Of als hij in Bohemen is, maar zich nog steeds gedraagt alsof hij de Casanova van vroeger is. Dan kun je kijken wat er gebeurt als hij in vrije val naar beneden gaat. Dat loslaten is een groot theatraal gebaar. Daar moet je zuinig mee zijn."
Van wie komt de grootste inbreng? Greidanus jr.: "Ik hoop van mij. Wat Casanova zegt, komt van de schrijvers; hoe hij het zegt, bepaal ik. Ik voel me weliswaar geen Casanova, maar ik heb straks wel een totaalidee van hoe ik hem wil spelen. Bij de première zal de Casanova niet totaal anders zijn dan ik hem nu speel, maar ik zal wel een traject hebben afgelegd waardoor ik weet waar ik me wat kan permitteren. Hoeveel ik binnen het vormelijke kan variëren en verrassen."
EEN MAAND LATER
Een maand later is Greidanus jr. een heel eind verder. De lange lijn is duidelijk geworden, hij speelt niet meer van scène naar scène. "Casanova zit in mijn systeem nu ik mijn tekst ken en niet meer word afgeleid door de pruik en de kleren. Ik heb geen ander idee ontwikkeld over het personage, maar weet nu wel veel beter hoe ik hem wil spelen."
Een grotere verandering is de centrale rol die de raamvertelling heeft gekregen. Casanova en zijn knecht zitten aan een meertje in Bohemen en blikken terug op de avonturen - de aangename en de onaangename - die ze hebben beleefd. Tussen de scènes aan de hoven komen ze daar steeds terug. Greidanus jr.: "Dat betekent dat de anekdotes veel subjectiever kunnen worden verteld; herinneringen zijn immers gekleurd. Dat biedt heel veel mogelijkheden voor het spel. De voorstelling wordt lichter, speelser. Met scenewisselingen kun je vrij omgaan, ik verkleed me soms op het toneel om het publiek te laten voelen dat het herbelevingen zijn."
Doordat er een extra laag is toegevoegd - het terugkijken op een leven - overstijgt de marathon het kostuumdrama, vindt Greidanus. Ook staan de toeschouwers als vanzelf dichter bij Casanova, die daardoor ook menselijker wordt. "Je ziet de scène door de ogen van de oude Casanova in plaats van door de ogen van het Hof. We laten zien dat hij een bepaald plan heeft, daarvoor een masker opzet. En dan is er het aspect van tijd. De mannen nemen 40, 50 jaar van hun leven door in een gesprek dat net zo lang duurt als de voorstelling."
Nog een halve week en dan is de première. Eindelijk. Greidanus jr.: "Het wordt tijd dat het publiek komt kijken naar wat wij al die maanden hebben zitten knutselen."