Zeezicht 1

Casanova

Casanova, Homo Frivolicus (deel 6) Over het verschil tussen Casanova en Markies de Sade

Gravure uit Markies de Sade%u2019s La Philosophie dans le boudoir (1795)
  • Download als WORD document met bronvermelding
  • Download als PDF document met bronvermelding

In dit deel bespreken we hoe het ontstaan van geheime seksuele genootschappen in de 18e eeuw (de eerste seksclubs) de functie hadden van het zich toe-eigenen van privileges, die aan de aristocratie behoorden door de rijke en steeds machtiger wordende burgerij. Het geeft de sterke band aan die tussen macht en seksualiteit (tot in het extreme toe, met name sadisme en perversie) al eeuwenlang bestaat. De link met de hedendaagse seksindustrie is makkelijk gemaakt. Toch proberen we het verschil tussen de 18e eeuw en nu te duiden. In die zin levert een vergelijking tussen Markies de Sade en Casanova veel op.

Het grote verschil tussen de 18e eeuw en onze tijd is enerzijds de frivoliteit en de cultuur van verleiding toen, en de nadruk op productie en consumptie, groei en winst, nu. Toch verschilt Casanova's tijd niet zoveel met onze huidige tijd. In die eeuw wordt de moderne mens geboren. Eén van de fenomenen die dit het best illustreren is de groei van de grote steden. De urbanisatie van Parijs gaat zo snel dat Casanova Parijs niet meer herkent wanneer hij er voor de tweede keer aankomt, en dit in amper zeven jaar tijd. ‘Iemand met een meer dan gemiddelde interesse in de geneugten van het vlees, of iemand wiens seksuele voorkeur links of rechts van het centrum ligt, verhuist - net zoals nu - naar de grote stad, waar hij gelijkgezinden treft.' (J.W.Geerinck (2011): 218) Voor het eerst in de geschiedenis, beschermd door de anonimiteit van de grote stad, gaan seksuele subculturen zich organiseren in clubs. Het zijn geheime seksuele genootschappen. ‘Er is een grote variëteit: van simpele bars waar homoseksuelen samenkomen tot exuberante seksfeesten.' (Ibid.) In Engeland zijn er verschillende van deze genootschappen. Ze worden Hellfire clubs genoemd. Het bekendste genootschap werd gesticht door Francis Dashwood (1708-1781), libertijn en minister van financiën. Hij kocht een oude abdij die hij liet opknappen. Leden konden er beschikken over een eigen cel. Daar was alles mogelijk: lekker eten, satanische rituelen en seksuele uitspattingen. Iedereen was gemaskerd en vrouwen waren toegelaten. Bij gebrek aan vrouwen werd een beroep gedaan op prostituees. De abdij had een verloskundige in dienst want er waren nogal wat ongewenste zwangerschappen. Voor de in de abdij geboren baby's zocht men een oplossing. Ieder lid van het genootschap was immers ‘gebonden door zwijgplicht.' (Ibid.: 219)

Wat zou Casanova doen anno 2013? Een nachtclub openen, een imperium in de erotische industrie uitbouwen en de winsten investeren in vastgoed? Dat is meer dan waarschijnlijk wat Casanova had kunnen doen mocht hij onze tijdgenoot zijn...

Dat is ook wat de Brit Geoffrey Quinn (1925 - 2008) deed. Maar eerst veranderde hij zijn naam in Paul Raymond. Wat Casanova ook deed: hij voegde de adellijke titel ‘de Seingalt' aan zijn naam toe. Liefhebber van vrouwelijk schoon en fervent rokkenjager Paul Raymond opende in Soho, het hart van London, de eerste stripclub die in twee jaar tijd 45.000 leden telde, waaronder heel wat namen uit het sociaal-culturele en politieke establishment. Op een bepaald moment was hij zo rijk dat hij bijna de hele Soho wijk in bezit had. Met zijn uitgeverij Paul Raymond Publications gaf hij een aantal soft-porno magazines uit; Men Only en Mayfair. Fiona Richmond, danseres in zijn club en model in zijn magazines, werd niet alleen zijn vriendin maar ook het Britse sekssymbool van de jaren zeventig. Samen reisden ze de wereld af op zoek naar acts voor in hun clubs in Soho. Ze hadden een luxueus jacht aan de Franse Cote d'Azur dat ze de naam Veste Demitte, wat iets betekent in de zin van ‘trek je kleren uit'. Paul Raymond maakt van seks zijn belangrijkste bron van inkomsten. Dat had waarschijnlijk ook het beroep geweest dat Casanova in onze tijd had uitgeoefend.

Fiona Richmond
Fiona Richmond

Er werden meerdere keren rechtszaken tegen Paul Raymond aangespannen. Hij werd beschuldigd van pornografie. Maar Raymond kon zich uitstekende advocaten veroorloven. Samen slaagden zij er in om de Britse censuur buiten spel te zetten. Het softe seksblad van Raymond werd bon ton in de jaren zestig. Hij ziet zichzelf dan ook graag als een van de vele motoren van de seksuele revolutie aan het eind van de jaren zestig, toen seks, drugs en rock 'n roll consumptiewaarden werden. Michael Winterbottom verfilmde in 2013 het leven van Paul Raymond: The Look of Love met Steve Coogan als Raymond.

Larry Flint (1942) bouwde in de Verenigde Staten een gelijkwaardige loopbaan op. Ook hij start, na een periode van allerlei baantjes, een striptent. Zijn clubs zijn een groot succes, want je kunt er meer doen dan alleen maar naar de dames kijken. Flint bezit al snel een hele keten stripclubs. Hij neemt zelf de audities waar en duikt bijna dagelijks met zijn danseressen in bed, liefst drie tegelijk. Hij sticht Larry Flint Publications en start het pornoblad Hustler (1974). Dit was een van de eerste grote mannentijdschriften. Het pornoblad ontwikkelde zich vanuit zijn goedkope advertentiebladen van zijn stripclubs (Hustler Newsletter). Hustler doorbrak een taboe waar andere seksbladen (zoals Playboy) zich tot dan strikt aan hadden gehouden: het expliciet tonen van het vrouwelijk geslachtsorgaan. Dit waren de zogenaamde ‘pink-shots'. Het bleek een gouden zet midden in de eerste grote economische crisis (oliecrisis van 1973). Flint stortte zich met zijn uitgeverij ook op de videomarkt. Hij koppelde bioscoopzalen aan zijn striptenten. Met betrekking tot die ‘pink-shots' denk ik aan het spraakmakende schilderij van François Boucher Leda en de zwaan uit 1740, een ‘pink shot' avant là lettre.

Leda en de Zwaan
François Boucher Leda en de zwaan (1740)

Hustler
Hustler

In 1978 werd Larry Flint getroffen door een aanslag. Hij werd in de rug geschoten maar overleefde de aanslag. Sinds die aanslag is hij verlamd en impotent. De aanslag gebeurde na zijn bekering tot de Reborn Christian (waar ook voormalig president Bush lid van is) in 1977 (hij werd bekeerd door de zus van President Carter). Door de aanslag verloor hij zijn geloof in God en keerde terug naar zijn hard core business; de stripclubs en pornomagazines. Het herdopen van Hustler tot een stichtend blad voor pas bekeerde christen had weinig of geen succes.

Net als Casanova en Raymond, kwam ook Flint regelmatig met het gerecht in contact. Flint wierp zich op als een fervent verdediger van de vrije meningsuiting. Ook de kapitaalkrachtige Flint won zijn rechtszaken. Hij stelde zich op een bepaald moment zelfs kandidaat voor het presidentschap van de Verenigde Staten. In 1996 produceerde Oliver Stone de film The People vs. Larry Flint geregisseerd door Milos Forman. De film richt zich vooral op de rechtszaken van Flint. In 2011 schreef Larry Flint mee aan One Nation Under Sex, een boek over het kleurrijke seksleven van de Amerikaanse leiders, geschreven door historicus David Eisenbach.

Wat is het grote verschil tussen de seksclubs uit de 18e eeuw en die van nu? Het doel? In de 18e eeuw gaat het om geheime genootschappen waar clubleden (meestal bemiddeld wat financiën en status betreft) hun seksuele fantasieën konden botvieren. Nu zijn seksclubs ondernemingen waar winst- en groeicijfers centraal staan. De seksindustrie is, naast de wapenhandel, één van de weinige takken in de economie die geen hinder ondervindt van de financiële crisis die de wereld treft. In de 18e eeuw zijn de genootschappen geheim. Lidmaatschap was exclusief: de clubs waren ‘meeting places of persons of quality who wished to take part in immoral acts.'[4] Hun activiteiten worden door de buitenwereld geassocieerd met hekserij en satanisme. Immorele activiteiten? Eigenlijk komen deze genootschappen neer op een eerste vorm van commercialisering van privileges die in de eeuwen daarvoor aan de aristocratie (en de hogere geestelijkheid) toebehoorden. De rijke burgerij die de macht langzamerhand in handen krijgt, eigent zich op deze manier deze privileges (seksuele en dikwijls ook perverse activiteiten zoals sadisme en vormen van seksuele mishandeling) toe. Die commercialisering heeft zich tot op de dag van vandaag voortgezet. Het summum is internetporno: alles is met enkele eenvoudige klikjes op het computerklavier verkrijgbaar. Grofweg zou je kunnen stellen dat het in de 18e eeuw gaat om plezier en genot (zij het in sommige gevallen een perverse vorm), terwijl nu dit plezier en genot gekapitaliseerd wordt in ondernemingen die in de eerste plaats winst voor ogen hebben. Ongetwijfeld is dit een makkelijke conclusie. Desalniettemin stemt een dergelijke scherpe stelling tot nadenken.

Markies de Sade (1740-1814), tijdgenoot van Casanova, is een goed voorbeeld van een aristocraat die aan den lijve ondervindt wat het betekent om zijn privileges kwijt te raken. Ook Sade huldigt in zijn levenswandel de radicale verlichtingsidealen van hedonisme, materialisme en atheïsme. Hij schrijft in La Philosophie dans le boudoir (1795): ‘Profite du plus heureux temps de ta vie : Elles ne sont que trop courtes, ces heureuses années de nos plaisirs!' (Markies de Sade, 1994: 51).

In Dialogue d'un prêtre et d'un moribond uit 1782 (dat pas in 1926 voor het eerst wordt gepubliceerd) beschrijft Sade een gesprek tussen een stervende die zich weigert te bekeren en een priester die hem de biecht wil afnemen. Het is een aanval op de leugens en de hypocrisie van het geloof. Sade bevestigt er zijn atheïstische en zijn libertijnse levenshouding. Sade's biograaf Pauvert schrijft hierover: ‘er heeft zich een literaire kiemcel gevormd en de gevangenschap zal daarvoor de juiste teelaarde leveren.' (J.J. Pauvert, 1993: 67) Het wordt algemeen beschouwd als het eerste literaire werk van Sade. Hij zit op dat moment reeds vijf jaar opgesloten in het kasteel van Vincennes. Hij kreeg pas na een jaar schrijfmateriaal en begon te schrijven. Het was niet de eerste keer dat hij in Vincennes opgesloten werd. Dat gebeurde al in 1763 wegens uitspattingen in een bordeel. Onder druk van zijn rijke aristocratische familie werd zijn straf toen beperkt tot 15 dagen. Hij was toen 23. Op 17 mei 1763 huwt Sade met de dochter van de erevoorzitter van ‘la cour des aides', Claude René de Montreuil. Dat is een onafhankelijk hof dat de vrijstellingen en privileges bepaalt van de adel en de geestelijkheid. Een machtig hof, met een rechtstreekse toegang tot koning Louis XV. Een hof dat voortdurend in conflict komt met de Koninklijke macht. Het is bij wijze van spreken de lobby van adel en geestelijkheid. De verloving werd geregeld door Sade's vader. Voor dit verstandshuwelijk moet Sade zijn grote liefde Laure Victoire Adeline de Lauris laten vallen. Zij is een jaar jonger dan Sade en de dochter van een adellijke familie uit Comtat Venaissin. Maar lang niet zo machtig als de familie Montreuil. Bovendien is Sade's schoonmoeder, Mme de Montreuil, gek op hem. ‘Belle-maman pour l'instant adore son gendre - elle lui vouera plus tard une haine si féroce qu'on en vient à se demander jusqu'à quel point cette dame mûre mais ‘encore très fraiche' l'a aimé.' (J.P.Brighelli, 2000: 39) Vier maanden na zijn huwelijk belandt Sade voor het eerst in de gevangenis. De beschuldiging luidt: libertijns gedrag, blasfemie en bespotten van Christus. Dankzij de tussenkomst van zijn vader bij de koning komt hij vrij. Hij zal vanaf dat moment wel in het oog gehouden worden door de zedenpolitie omdat hij de schoonzoon is van Montreuil. Sade stort zich vol overgave in de theaterwereld; hij organiseert theatervoorstellingen, regisseert en speelt ze samen met zijn vrouw en zijn ouders. Hij knoopt contacten met spelersgroepen aan, nodigt actrices uit bij hem thuis en beleeft met hen passionele verhoudingen. Vanaf 1764 duikt Sade regelmatig op in de verslagen van de zedenpolitie. Dat was een initiatief van de gouverneur van Parijs, die informatie verzamelde over de erotische escapades van de aristocratie om Lodewijk XV en Madame de Pompadour te vermaken. Deze informatie was niet enkel ter vermaak, maar had ook een politiek belang. Afpersing en chantage waren schering en inslag om de macht van lastige personen te breken. Spionage tijdens nachtelijke feestjes en in de Parijse bordelen behoorde tot de opdracht van de zedenpolitie. (J.J. Pauvert, 1991: 100) Ook Sade duikt op in de verslagen van de politie: ‘L'inspecteur Marais, cependant, se fait tenir au courant de ces frasques. L'une après l'autre, il dénombre les ‘danseuses' et les ‘actrices' auxquelles Donatien envoie des épîtres enflammées recopiées l'une sur l'autre...' J.P. Brighelli, Ibid.: 43) Het gaat hier, dat mogen we niet uit het oog verliezen, om de schoonzoon van de erevoorzitter van het hof van ‘la cour des aides'! Op een bepaald moment staat schoonmama Mme de Montreuil Sade op te wachten in de coulissen van een theater ‘pour faire revenir l'enfant prodigue au nid conjugal.' (Ibid.) Het is 1766. Hij keert terug naar zijn kasteel in La Coste in de Provence. Op 24 januari 1767 sterft zijn vader. Een zware klap. Sade biograaf Brighelli: ‘Le destin de Sade, et en premier chef son destin littéraire, sont en grande partie le produit d'un deuil impossible.' (Ibid.) In augustus van datzelfde jaar wordt Sade voor de eerste keer vader; Louise Marie wordt geboren op de 27ste die maand. Op 3 april 1768, pikt Sade een bedelares, waarschijnlijk een prostituee, op om hem gezelschap te houden in zijn huis in Arceuil. Terwijl hij zich masturbeert, ranselt hij de vrouw hardhandig, tot bloedens toe, af. Daarna druppelt hij heet kaarsvet op haar wonden. De vrouw vlucht het huis uit, dient een klacht in en er komt een tweede rechtszaak. Sade wordt veroordeeld. Het schandaal is compleet; Sade's naam als libertijn is gevestigd in Parijs. Madame de Montreuil, Sade's schoonmoeder, koopt het stilzwijgen van het meisje af en kan regelen dat er een ‘lettre de cachet' tegen Sade wordt uitgevaardigd. Dit betekent dat de zaak buiten de gewone rechtspraak afgehandeld kon worden. Maar bij een recidive in de toekomst zou hij al zijn rechten verliezen. Maar het kwaad is geschied. Er wordt over gepraat in het parlement en de schandaalpers draait op volle toeren. Sade is voorpaginanieuws. Hij haalt zelfs de kranten in Holland[5] (Ibid.: 46) Sade is de schoonzoon van de erevoorzitter van ‘la cour des aides' En op hetzelfde moment is er een groot conflict tussen dit onafhankelijke hof en Versailles. Zo wordt op 22 maart 1771 Sade's schoonvader (Montreuil), samen met de voorzitter (Boisgibault) en de griffier (Dutrequin) gesommeerd om in Versailles voor de koning te verschijnen. De koning luistert nauwelijks naar hen, onderbreekt hen voorturend en stuurt hen weg. Kort daarop worden wetten bekend gemaakt die de macht van ‘la cour des aides' definitief aan banden leggen. Het spreekt voor zich dat de schandalen rond Montreuils schoonzoon in het voordeel van de koning hebben gespeeld. En Sade? Die moet een half jaar naar de gevangenis, betaalt een symbolische boete en belooft dat hij Parijs in de toekomst zal mijden. Ook in deze vrijlating speelde Mme Montreuil, die ‘la Présidente' wordt genoemd, een belangrijke rol. Dankzij haar krijgt Sade persoonlijke gratie van de koning. ‘La Presidente, pour la dernière fois, a sauvé son gendre.' (Ibid.: 45) Hij trekt zich terug op zijn kasteel La Coste in de Provence. Op 27 juni 1769 krijgt Sade een zoon, Donatien Claude Armand, en in 1771 een dochter, Madeleine Laure. De naam van zijn jongste dochter verwijst naar zijn grote liefde Laure Victoire Adeline de Lauris. De geruchten over seksuele escapades op La Coste verspreiden zich snel. ‘Depuis son mariage, ses plaisirs seuls lui ont coûté 60 000 livres.» (ibid.: 46) Een tweede schandaal kan niet uitblijven. In 1772 is het zover; na een orgie in Marseille worden twee prostituees doodziek door het innemen van bonbons met Spaanse vlieg. Spaanse vlieg werd als afrodisiacum gebruikt. Het middel bevat canthadrine een bijtende stof die de urineleider irriteert en ervoor zorgt dat er meer bloed naar de schaamstreek stroomt, waardoor het makkelijker zou zijn een erectie op te wekken. Deze stof werd gewonnen uit gemalen kevers. Sade is al terug op La Coste, wanneer de meisjes die ze in Marseille hebben opgepikt dagenlang ziek zijn. Ze braken een zwarte stof die door artsen tevergeefs op arsenicum worden onderzocht. Sade wordt beschuldigd van poging tot vergiftiging en sodomie. ‘Les filles jurent au coeur avoir réfusé de se livrer à ce divertissement par ailleurs courant, dans les bordels et ailleurs, mais que la loi réprime sauvagement.' (ibid.: 51)

Spaanse vlieg of cantharide
Spaanse vlieg of cantharide

Sade vlucht naar Italië in gezelschap van zijn schoonzus, Anna-Prospère de Launay, waarmee hij een affaire had. ‘Mlle de Launay est le dernier grand amour de Donatien - même si, par les soins de Mme de Montreuil, leur correspondance a disparu. Elle est surtout, malgré elle, la cause première de l'inimitié terrible qui poussera sa mère à faire enfermer son beau-fils alors même que l'arrêt de 1772 condamnant Sade avait été cassé: Sade paye à Vincennes et à la Bastille ses amours interdites avec sa belle-sœur.» (Ibid.: 47)

Het lijkt erop dat de schandalen die de seksuele escapades van Sade hebben veroorzaakt, niet alleen hebben meegeholpen aan de ondergang van de macht van zijn schoonfamilie, hij heeft, zo lijkt het althans, bovendien zijn schoonmoeder en haar twee dochters rijkelijk met elkaar verweven in een passioneel erotisch intrige. Sade is een naald die moeders en dochters aan elkaar naait in een passioneel erotisch plot. Een plot dat zowel doet denken aan Les liaisons dangereuses (1782) van Choderlos de Laclos, als aan opera's zoals Cosi fan tutte (1790) van Mozart. Sade wordt bij verstek veroordeeld wegens sodomie, homoseksualiteit en vergiftiging. Onder druk van Mme de Montreuil wordt hij in 1777 opgepakt en opgesloten in Vincennes. Daar begint Sade's schrijverschap. Sade hoeft niet meer op hulp van de familie te rekenen. De enige die hem in de toekomst nog zal bijstaan is zijn vrouw. Zij betaalt de meisjes uit Marseille veel geld om hen te laten zwijgen. Zijn schoonmoeder daarentegen laat hem definitief vallen: ‘Mme de Montreuil, désabusée sur la vraie nature de son gendre, ulcérée de la conduite de sa fille cadette, inquiète même des inoculations vénériennes qui pourraient subvenir d'un pareil débauché, lâche définitivement le gendre si longtemps soutenu.» (Ibid.)

Sade is een aristocraat. Wie zijn biografie ter hand neemt, kan zich moeilijk van de indruk ontdoen dat Sade niets meer is dan een verwend jongetje die vindt dat men zijn privileges op een onrechtvaardige manier ontneemt. Seksuele escapades behoorden nu eenmaal tot de privileges van de rijke aristocratie. Zij konden zich naamloze seksslaven permitteren die ze in de achterbuurten of op het platteland kochten. Hun rijkdom en afkomst stelde aristocraten boven de wet. Sade leeft in een tijd waarin die aristocratie steeds meer kritiek te verduren krijgt van de pioniers van de verlichting, van atheïsten en libertijnen. De hypocriete banden tussen de rijke aristocratie en de katholieke kerk komen zwaar onder druk te staan. Sade flirt met libertijns gedachtengoed en poseert met atheïsme omdat hem dat goed uitkomt. Hij instrumentaliseert dit denken om zijn rechten op het genot van het lichaam van de ander op te kunnen eisen. Hij buit hiervoor zelf het utopische, Rousseauiaanse ideaal ‘terug naar de natuur' uit. Sade zal in gevangenschap de perverse escapades die hij omwille van zijn gevangenschap niet meer ten uitvoer kan brengen, aan het papier toe vertrouwen. Hij bouwt op papier een pervers universum uit dat zijn weerga in de geschiedenis niet kent. Net als Casanova zal ook zijn naam tot een zelfstandig naamwoord vereeuwigd worden: sadisme. Het moge echter duidelijk zijn dat dit het enige is wat Casanova en Sade gemeen hebben. Sade mist elk gevoel voor verleiding en maskerade. Hij gebruikt de lichamen van anderen voor zijn genot. Ook daarin verschilt hij van Casanova voor wie wederzijds genieten binnen het liefdesspel (met de nadruk op het spel van de verleiding) het opperste geluk was.

Wat de levens van zowel Casanova, Sade en Dashwood (18e eeuw), maar ook die van Raymond en Flint (20ste eeuw) aantonen is de erotiserende kracht die uitgaat van de macht. Macht erotiseert. En wie macht of geld heeft kan zich veel, zo niet alles permitteren. Als niet-aristocraat, kind van acteurs, kiest Casanova aristocratische middens als zijn erotisch werkveld. Als instrumenten gebruikt hij de maskerade en de verleiding. Sade maakt van zijn aristocratische privileges gebruik om zijn perversiteiten uit te leven. Dat lukt tot het moment waarop zijn machtige schoonfamilie haar aanzien en macht ten aanzien van de Franse Koning verliest. Dan belandt hij in de gevangenis. Hij zoekt zijn toevlucht in het schrijven. Daarbij rijkelijk gebruik makend van zijn herinneringen. ‘Maar in Sade's hoofd worden uit de herinnering aan die pikante zaken en het verlangen tot zelfrechtvaardiging nieuwe handelingen en personages geboren, die evenzeer verschillen van de bestaande literatuur en het bestaande theater als van het klassieke erotische repertoire.' (J.J.Pauvert, 1993 : 66) Zijn geschriften zullen resulteren in een nieuw begrip: het sadisme. Dashwood, Raymond en Flint tonen hoe geheime seksuele genootschappen (18e eeuw) en seksclubs (20ste eeuw) verweven zijn met de netwerken van de politieke en economische macht. Recente voorbeelden als Berlusconi en Strauss Khan spreken tot ieders verbeelding...

Alain Pringels, dramaturg Toneelgroep De Appel


Documentaire over Larry Flint (je moet wel de Engelse ondertiteling aanzetten)

| Meer