Zie De Appel Buiten

Bacchanten

Psychoanalytische röntgenfoto van Bacchanten

affiche BacchantenBacchanten gaat over jongens die naar hun moeder verlangen

De mythe van Dionysos vertelt over vrouwen die tijdens of kort na een bevalling sterven. Een veelvoorkomend fenomeen dat men pas in de vorige eeuw in het westen heeft opgelost. Bovendien vertelt deze mythe over het lot van bastaards. Onwettige zonen werden als een gevaar voor bestaande machtsstructuren beschouwd. Daarom werden ze gedood, verbannen of te vondeling gelegd. Dionysos' terugkeer naar Thebe is het verhaal van een bastaardzoon die terugkeert naar zijn geboortegrond, zijn moederstad. Hij komt zijn rechten opeisen: eer is zijn drijfveer. Hij heeft tekens die bewijzen dat hij Thebaan (hij is de kleinzoon van een koning van Thebe) en goddelijk is (hij is een zoon van Zeus). Hij wil geëerd worden als een godenzoon, een god. Daarom keert hij terug. Een zoon die zich na een scheiding wil verenigen met zijn moeder.

Het verhaal van Pentheus is vergelijkbaar. Ook hier speelt scheiding en vereniging met de moeder de belangrijkste rol. Pentheus wordt gescheiden van zijn moeder Agaue. Zij heeft de stad verlaten en is als Bacchante en als koorleidster van de Thebaanse Bacchanten, naar de bergen getrokken. Dionysos is daar (als een menselijke, mannelijke gedaante) verantwoordelijk voor. Pentheus kan zijn moeder niet associëren met haar (seksuele) vrijheid die hij nu onder ogen moet zien. Dit vervult hem met walging. Hij eist zijn moeder op. Zij behoort hem en de stad toe. Hij neemt op dit vlak, op een complexmatig Oedipale manier, de plaats van zijn ontbrekende vader in. Hij verzet zich openlijk tegen het feit dat zijn moeder naar iets anders verlangt dan haar ontbrekende man en zijn plaatsvervanger, hij zelf. Hij wil slechts één ding: dat zij terugkeert naar de stad, naar hem. Hiervoor gebruikt hij alle machtsmiddelen die hem ter beschikking staan. Hij gaat haar halen. Niet op een gewelddadige manier, maar als een spiegelbeeld van haar eigen verlangen. Pentheus verschijnt voor zijn moeder als Bacchante. Hij houdt haar de spiegel van haar verlangen voor: het beeld van een vrouw op zoek naar een leeuw. Een symbool niet alleen van een ritueel prooidier, maar ook van de mannelijke sterke man, de man die haar ontbreekt (de vader van Pentheus). Wat gebeurt er wanneer Agaue in de ogen van deze als Bacchante verklede jonge man haar eigen zoon, en daarin die van de haar ontbrekende man, herkent? Ze ziet hoe haar eigen verlangen geïncarneerd wordt, vlees geworden is, door en in het lichaam van haar eigen zoon. Het incestueus verlangen uit zich in een lustmoord. Met het verscheuren van haar eigen zoon vernietigt ze haar eigen tekort. Wanneer de zoon samenvalt met het object van verlangen van de moeder, is er geen andere uitweg meer dan de dood of de waanzin. Pentheus wordt een verscheurd lichaam. Pentheus verenigt zich met zijn moeder in een bijna kannibalistisch ritueel. Zij verscheurt hem.

Het ontbreekt Thebe aan een symbolische wet die dit kan verhinderen. Er is in Thebe geen koning die een pact wil sluiten. Een pact met Dionysos. Pentheus verliest zich in een spiegelgevecht met Dionysos. Een gevecht waarin hij het bestaan van de andere (de ander gelijke, zijn neven) ontkent. Pentheus is van de blinde macht en niet van het pact (of de symbolische wet) die ieders bestaan zou kunnen rechtvaardigen. Vooral niet het bestaan van de Bacchanten en hun dionysisch ritueel. Alle andere mannen van betekenis in dit stuk zijn onmachtig (impotent). Tiresias is blind en Kadmos is oud. Zij zijn niet bij machte om een symbolisch pact tussen Thebe en Dionysos te sluiten.

Het ontbreken van een pact tussen Dionysos en Thebe duwt Thebe in een machtscrisis. De symbolische wet faalt. In dit vacuüm van politieke macht verschijnen de Oosterse Bacchanten, volgelingen van Dionysos. Zij eisen een symbolisch pact tussen Dionysos en Thebe. Een symbolische wet die hen bestaansrecht zou geven in Thebe. Ook Tiresias en Kadmos tonen zich voorstander van zo'n pact. Elk heeft daar zijn eigen redenen voor. Wanneer het koor van Oosterse vrouwen dit pact niet krijgt, komen ze in opstand. Met als resultaat de vernietiging van het koninklijk paleis (met de hulp van Dionysos). Het symbolische machtssymbool van Thebe wordt vernietigd. Uiteindelijk sluit Pentheus een schijnpact met de leider van het Oosterse vrouwenkoor (Dionysos). Hij gaat op zoek naar zijn moeder, leider van de Thebaanse Bacchanten, om zich met haar te verenigen en haar terug naar Thebe te brengen. De gevolgen van dit schijnpact zijn desastreus voor Pentheus. Dit schijnpact is geen symbolisch pact. Het is geen symbolische wet, geen openbaar akkoord. Pentheus gaat niet als koning naar de bergen, maar als Bacchante. Hij heeft zijn officiële functie afgelegd en is niet meer wat hij is. Dit schijnpact is dan ook geen pact, maar een imaginaire valstrik. Een val voor Agaue waarin hij zelf de dood zal vinden. Symbolisch sterft koning Pentheus zodra hij zich als Thebaanse Bacchante vermomt. Later, wanneer hij zich bij zijn moeder voegt, zich met haar verenigt, zal hij ook echt de dood vinden. Een tweede maal sterven, maar dan reëel.
Aan het einde van het stuk is het Dionysos zelf die een symbolische wet uitvaardigt: de verbanning van Agaue en Kadmos. Een verbanning die tevens symbool staat voor het pact dat vanaf dan tussen Dionysos en Thebe een feit geworden is. Het dionysische heeft zijn bestaansrecht verworven in Thebe.

Alain Pringels,
dramaturg Toneelgroep De Appel

| Meer