|
|
|
 |
|
Blik; een file die nooit meer oplost, een samenleving die tot stilstand komt. Wat gebeurt er met mensen in een dergelijke situatie? Men krijgt de mogelijkheid een nieuwe samenleving te creëren; een plek waar alles kan en mag, een plek waar het beter gaat worden: een utopie. Dergelijke utopieën zijn terug te vinden in muziek, literatuur en beeldende kunst. De nu bekende term utopie, werd in 1516 bedacht en verklaart door Thomas More in zijn boek Utopia. De term duidt een plaats (topos) aan die zowel goed (eu) was, als nergens (ou) bestaat. More schreef zijn Utopia als reactie op de toenmalige politieke en economische situatie in Engeland. Een utopische gedachte ontstaat vaak vanuit onvrede over het huidige systeem. Wanneer we kijken naar Blik zien we dat ook dit een aanklacht is tegen de huidige samenleving, een aanklacht tegen het materialisme misschien? Onze zucht naar meer? Noreena Hertz duidde onze tijd al eerder aan met de term Gucci-kapitalisme; we willen een nieuwe tas, maar dan wel meteen een Gucci tas. Hebzucht is het codewoord. Een tijdperk waar nu, door de komst van de crisis, een einde aan lijkt te komen volgens Hertz. In de krant stond dat er dit jaar een derde minder auto's verkocht is. Met de komst van de crisis is er een tijd aangebroken waarin we gaan nadenken over onze huidige situatie, waarin we niet meer als kippen zonder kop uitgeven, maar gaan sparen: stilstand.
In het nawoord van Utopia door Marja Brouwers staat dat het utopische denken zich onderscheidt van de droom en de fantasie doordat het zich richt op praktische plaats en tijdgebonden problemen. Terugkerend naar Blik, lijkt de file mij bij uitstek een plaats- en tijdgebonden probleem van de laatste jaren. Ook het probleem van geld zien we terug in Utopia. In het Utopia van More speelt geld geen rol, ze hebben het in overvloed en dus heeft het geen enkele waarde. Wat we zien in Blik is dat geld geen rol meer kan spelen. Wanneer je als rijke zakenman in de file komt te staan die nooit meer oplost heb je niet veel aan je geld, aangezien er geen winkels zijn waar je het kunt uitgeven. Geld als symbool van status en macht vervalt. De vrachtwagen die eten vervoert is veel eerder de machtigste op de weg.
De begrippen ‘maakbaarheid', ‘natuur van de mens' en ‘geluk' zijn kenmerken voor een utopie. Dat ligt ook voor de hand, omdat elke utopie uitspraken doet over de wijze waarop de mens gelukkig kan worden. Daarbij is het begrip geluk wel de meest ongrijpbare term. Immanuel Kant constateerde: ‘Geluk is zo'n vaag begrip, dat niemand duidelijk en samenhangend kan omschrijven wat het is en wat hij eigenlijk begeert en wil bereiken, terwijl iedereen gelukkig wil worden.' Wij denken misschien dat geluk bestaat in het bezitten van een auto, en dat we daarmee naar een plek kunnen waar het geluk op ons wacht. Ons niet realiserend dat we niet de enige zijn. Rene Girard (Frans historicus) beschrijft dat de mens een mimetische begeerte heeft, waardoor hij altijd verlangt naar wat de ander heeft. Het bekende het gras is altijd groener aan de overkant. In hoeverre doen we dat wat we doen, omdat we dat zelf echt willen? Wederom de link met Blik; het geluk ligt op de plek waar we zijn, niet elders. We zijn zo druk bezig het geluk na te streven dat we niet zien dat het zich soms onder onze neus bevindt. Een belangrijke gedachte die ten grondslag ligt aan een utopie en die in het verlengde ligt van het begrip geluk is ‘Wij gaan het beter hebben.' Rond 1900 ondernamen verschillende mensen pogingen om hun utopie te verwezenlijken. Er werden communes en koloniën gesticht van kleinere of grotere groepen mensen. Deze gingen meestal weer snel ter ziele. In de ‘magische' zestiger jaren, met flower power, Che en Castro, sit-ins, Maagdenhuisbezetting, provo, en nog veel meer ludieke en politiek revolutionaire activiteiten was de tijd rijp voor allerlei concrete utopieën. Communes, ‘vrije' liefde, drugs, ‘terug naar de natuur'-gedachten. Ook was daar het communisme: een klasseloze maatschappijvorm met een economisch systeem gebaseerd op gemeenschappelijk eigendom van productiemiddelen, waarbij een ieder produceert naar vermogen en neemt naar behoefte. Het communisme begon mooi, maar is jammerlijk mislukt met schendingen van de mensenrechten en een vaak sterk bureaucratisch gecontroleerd economisch systeem als gevolg. Animal Farm, een ander boek in de traditie van de utopie, bekritiseert het totalitaire politieke systeem van de Sovjet-Unie na de Oktoberrevolutie. ‘All animals are equal, but some animals are more equal than other.' Waarschijnlijk de meest bekende quote en een zeer treffende, pijnlijke conclusie van George Orwell. Wat vaak begint als een utopie draait uit op het tegenovergestelde. Er zijn er altijd wel een paar die de macht willen grijpen. Ook in Animal Farm draait de nieuwe maakbare samenleving uit op een totalitaire staat. Thomas Hobbes (Engels filosoof) zei over de mens: ‘De mens is een sociaal wezen die macht wil.' Laten we wat dieper ingaan op dit begrip macht.
Een tijdje terug heb ik de film Blindness gezien, naar het boek van Jose Saramago (regie: Fernando Meirelles). Als een stad getroffen wordt door een mysterieus virus dat alle inwoners blind maakt, besluiten de autoriteiten de getroffenen in quarantaine te plaatsen en eens in de zoveel tijd eten naar binnen te schuiven. Ze moeten zelf zien hoe nu te overleven. De film vertoont veel overeenkomsten met Blik. Wat te doen in een nieuwe situatie, met mensen die je niet kent, en een situatie waar je niet meer uit kunt? In het recht kent men de opvatting: moraal regeert de samenleving niet, alleen de wet. Maar wat als die wet er niet meer is? Dan zijn we toch aangewezen op onze moraal? En wat dan als men die moraal niet heeft, wat blijft er dan nog over? In Blindness zien we dat een groep met daarin een ‘echte' blinde (dus niet getroffen door het virus) de macht grijpt. Zij kunnen zich namelijk makkelijk manoeuvreren en zijn daardoor de eerste die over het eten beschikken en zo de machtigste positie hebben. In het land der blinden is eenoog koning is hier (bijna letterlijk) van toepassing. De overigen moeten hun sieraden inleveren en als die op zijn, hun vrouwen; anders geen eten. Hadden we het over moraal? De film deed me ook denken aan de figuurlijke blindheid van de mens: we zien niet dat we vaak zelf de oorzaak zijn van de problemen. Deze film zouden we eerder als een dystopie kunnen aanduiden, maar ik ben er nog steeds niet over uit of een utopie en een dystopie wel zo verschillende begrippen zijn als we denken. De meeste utopische geschriften schetsen een wereld waarin ik namelijk liever niet zou willen leven. Het verschil zit hem in het perspectief van waaruit de maatschappij aanschouwd wordt. In een utopie staat doorgaans een buitenstaander en/of een reiziger centraal, die alleen de positieve kanten van de samenleving toont en hem daarom als ideaal beschouwt. Een utopische maatschappij heeft hoe dan ook zijn negatieve kenmerken, maar daar wordt niet over gerept. Thomas Mores' Utopia heeft zo ook ontegenzeglijk totalitaire trekken. Zodra iemand daar afwijkend gedrag vertoont dat niet past in de systematisch vormgegeven samenleving, wordt hij er streng voor gestraft. Een dystopie wordt daarentegen doorgaans beschreven vanuit een ander gezichtspunt, omdat degene die de maatschappij in dit genre belicht zelf de utopische werkelijkheid bewoont. Hij schildert een veel minder stralend beeld dan wat de bezoeker, een buitenstaander dus, van de gemeenschap voorgeschoteld krijgt.
Terug naar de macht. Ook in Blik zien we dat macht een belangrijke rol speelt en in verschillende vormen gestalte krijgt. Zo is er allereerst de macht van de groep tegenover twee individuen: wij tegen zij. De groep is groter en sterker en kan de twee makkelijk aan. Is dit democratie: de meerderheid beslist en de minderheid moet zich aanpassen? Ook is er een machtsstrijd tussen twee autobezitters. Kom je aan mijn auto dan kom je aan mij! Wie is het sterkste en geeft er als eerste op. De auto als het symbool van status, als jouw eigen domein; en o wee als er iemand dat territorium durft te betreden, dan dient er met harde hand opgetreden te worden. Deze twee vormen van machtsstrijd gaan vooral om fysieke macht: wie is - letterlijk - het sterkst en daarmee dus de machtigste.
Een andere vorm die we terug zien komen is een nieuwe leider die opstaat. Iemand die zegt wat het volk wil horen; populistische uitspraken die goed scoren. Van vriendelijke statements naar steeds engere uitspraken, maar zijn beide niet twee kanten van dezelfde medaille? Het begrip almacht is hierop meer van toepassing. Eén iemand die het land wil gaan besturen. De boedhistische Thich Nhat Hanh zegt in zijn boek Macht: ‘Het gevaar van macht is dat het ons kan afhouden van wat we het liefste willen: vrijheid en geluk.'
Terug naar de utopie. De utopie van More is een sociale utopie. Er is echter ook zoiets als een technische utopie. Een technische utopie vinden we terug in het boek Brave New world van Aldous Huxley. Wat mij betreft sluit ook dit boek goed aan bij Blik, aangezien de jaartelling die in het boek gehanteerd wordt begint in het jaar 632 na Ford, en met deze Ford wordt Henry Ford bedoeld, de man die de lopende band introduceerde voor de massaproductie van zijn auto's. Daar is al de eerste link met Blik. De jaartelling begint in het jaar 1908, waarin Ford zijn eerste T-Ford introduceerde. We zien dan ook dat in het boek de massaproductie toegepast wordt op de biologie.
De titel is ontleend aan de woorden die Miranda spreekt in William Shakespeares The Tempest (De storm). In de eerste scène van de laatste acte zegt zij:
O wonder!
How many goodly creatures are there here!
How beauteous mankind is!
O brave new world,
That has such people in it!
Uiteindelijk blijk deze heerlijke nieuwe wereld, helemaal niet zo heerlijk te zijn als men denkt.
De mens wordt geproduceerd volgens dezelfde wijze waarop men een auto produceert en daarbinnen heb je diverse soorten. Net zoals wij de Suzuki en de Audi kennen - met de bijbehorende statuswaarde - heb je mensen die heel succesvol en slim zijn en mensen die in de fabrieken werken en niet zo slim zijn. De mens is programmeerbaar en verwordt tot een soort robot. Men wordt rustig gehouden met soma (drugs). Eén iemand die nog wel op de normale manier is geboren (een wilde genaamd) en niet via de lopende band (een wilde genaamd) komt in deze wereld terecht en hoewel hij eerst denkt in een droom te zitten veranderd het al snel in een nachtmerrie. Hij probeert door te dringen tot de mensen: ‘Willen jullie niet vrij zijn en mensen worden?' Het vrijheidsbegrip komt in de verschillende utopieën steeds naar voren. Ook in Blik zien we dat vrijheid een centraal begrip is.
Terug naar Blik. In het synoniemen boekje staat er bij het woord blik een hele waslijst, het woord ‘inzicht' springt er uit.
Marije Hofland
stagiaire dramaturgie Toneelgroep De Appel
- Philippe Boekstal en Hans Wessels. Utopie. 2006.
- Aldous Huxley. Brave New World. Vertaald door M. Mok,1956.
- Roel Janssen. ‘De Stelling van Noreena Hertz, we maken het einde mee van het Gucci-kapitalisme.' Roel janssen in gesprek met Noreena Hertz. NRC Handelsblad, 2009.
- Thomas More. Utopia. Vertaald door Paul Silverentand, 2008.
- Harry Westerink. ‘Welkom in Utopia!' De Peueraar 10, juni 1991.
- Karlijn Winter. ‘Dystopische klanken in Primo Levi's Lager'. 2009.