|
|
|
 |
|
'Unscripted, performed words have a long and honourable place in the making of Southern African culture.'
(Liz Gunner in Politics and Performance)
Zowel songteksten als theaterteksten zijn weinig opgeschreven en bestaan veelal slechts in het geheugen van de mensen. De eerste reactie van een Westerling zou wellicht teleurgesteld zijn, want op deze manier gaat er toch veel moois aan cultuur verloren. Dat wordt in Zuid-Afrika heel anders gezien. Het belangrijkste in het theater is in eerste instantie de performance en niet de tekst die gelezen moet worden. Door de prominente rol van de performance heeft het publiek ook een belangrijk aandeel in de vorming van het theaterstuk.
In 1936 werd het eerste theaterstuk dat geschreven is door een zwarte Zuid-Afrikaan gepubliceerd in het Engels, te weten The Girl who Killed to Save: Nongqause the Liberator van Herbert Dhlomo. Dit stuk, en anderen die volgden, behandelt de sociale omstandigheden en de zwarte identiteit die in die tijd veel veranderde, vooral door de opkomst van de Black Consciousness Movement (BCM). Het zogeheten 'zwarte' theater in Zuid-Afrika was een medium waarmee de bewustwording van de zwarte identiteit werd uitgedrukt, wat tevens sterk werd beïnvloed door de BCM. Het is zelfs zo dat de BCM de zwarte identiteit stuurde en daarmee inhoud gaf aan het theater. Het theater in de jaren zeventig werd een communicatiemiddel van de politieke redevoering; er ontstond zowel een culturele als een politieke zwarte identiteit. Het voordeel van theater is dat het op directe wijze met het publiek communiceert. De producties komen veelal tot stand via workshops en een groepsgewijze samenwerking, zodat het in die tijd uitzonderlijk is als een individu een stuk schrijft.
Ten tijde van de apartheid waren er vier door de overheid gesponsorde performing arts verenigingen, waar volop ballet, opera en musicals werden opgevoerd. Echter alleen voor de blanken. Dit veranderde pas eind jaren zestig, begin jaren zeventig, toen ook voor kleurlingen mogelijkheden werden gecreëerd. Een nieuwe generatie theaterschrijvers stond op uit de buitenwijken, waarvan sommigen deel uitmaakten van de BCM en daardoor geen gemixt theater wilden, maar theater alleen voor de zwarte bevolking. Het was theater vanuit het protest.
Na opheffing van de apartheid verkeerde het land niet langer in een internationaal isolement en kon zich meten aan ontwikkelingen in andere landen. Via theater zijn er pogingen tot verzoening en vergeving gedaan. Slachtoffers kunnen hun verhaal kwijt en het publiek treedt als het ware op als lid van de Truth and Reconciliation Commission (TRC). Mensen die verbannen waren, werden weer in de maatschappij opgenomen en konden gerechtigheid halen nu hun werken niet langer gecensureerd werden door de overheid.
Er ontstond een nieuwe situatie. De alternatieve theaters werden ineens mainstream en de grote staatstheaters verloren aan populariteit. Het alternatieve theatercircuit had tot dan toe als doel het protest tegen het apartheidsregime gehad, maar nu moesten de politieke statements geherdefinieerd worden. Het Zuid-Afrikaanse theater moest zichzelf een aantal vragen stellen, zoals: kan theater nog steeds een kritische rol vervullen? Kan er een nieuwe vorm en inhoud ontstaan? Kan er na een periode van protesttheater een nieuw concept ontwikkeld worden? Kan theater betrokken zijn in het sociale transformatieproces en daarmee ook een bijdrage leveren aan een postapartheid maatschappij? De keuzes die gemaakt werden, bepaalden ook meteen de doelstelling en het bestaansrecht van de theatermaker.
Hoe ziet het theater er nu uit, 12 jaar na de ommekeer? In het begin hadden schrijvers moeite om in de nieuwe situatie een nieuwe missie te vinden en daar over te schrijven. Na jarenlang gevochten te hebben, was het gevecht nu ineens over. Politieke statements gaven niet langer de aanleiding tot het schrijven van een theaterstuk. De kunstenaar heeft nog altijd een sociale rol, maar de invulling daarvan is tegenwoordig meer bij het persoonlijke, alledaagse leven komen te liggen. Thema's als liefde, religie, familie, homoseksualiteit en drugs worden nu ook behandeld, terwijl ze voorheen als irrelevant werden gezien.
Daarnaast is de taal ook een belangrijk onderwerp. Afrikaans is de taal van de onderdrukker en Engels staat synoniem met onderwijs - de taal van de mensen op hoge posities waar tegen geprotesteerd werd. Het is aannemelijk dat de Afrikaanse talen nu veel meer gebruikt gaan worden, want de reden tot gebruik van Afrikaans en Engels is niet langer aanwezig. Formele aspecten als het gebruik van een kleine cast (en daardoor het gebruik van dubbele rollen), een minimaal gebruik van rekwisieten en veelvuldig gebruik van muziek zijn nog steeds kenmerken die in het township theater zijn terug te vinden. Daarnaast zijn er echter ook nieuwe kenmerken ontstaan, zoals het verhaal van een persoonlijke geschiedenis, de Afrikaanse traditie van verhalen vertellen, onderwerpen tegen het licht houden van de politieke veranderingen in de jaren negentig, de werkwijze met workshops en gezamenlijk spel, en het onderzoek doen naar nieuwe vormen van Afrikaans community theater.
Vrouwen in theater
Aandacht voor de zwarte Zuid-Afrikaanse vrouw is er nauwelijks in het theater en er zijn ook weinig zwarte vrouwen die er zelf over schrijven, maar de laatste jaren wordt hun aandeel steeds groter. De laatste tijd is er door een aantal mannelijke schrijvers over vrouwen geschreven, maar dit is duidelijk een minderheid. De rol die de vrouw heeft gespeeld in de strijd tegen de apartheid is hierdoor sterk onderbelicht, ook in bijvoorbeeld de literatuur.
De positie van de vrouw is economisch en sociaal zwak en ze heeft in veel gevallen de functie van huisvrouw. Het aantal vrouwen met een politieke functie wordt steeds groter en het streven is om een 50/50 verdeling te bereiken in de regering. Men is hard op weg. Ondanks dat er al vele wetten zijn gevormd ter bescherming van de vrouw en het bevorderen van een gelijke behandeling, is er nog steeds veel te doen. Vrouwen zijn nog veelvuldig het slachtoffer van huiselijk geweld, verkrachting en mishandeling en hebben minder vaak dan mannen een opleiding gevolgd, waardoor de werkloosheid onder vrouwen stukken hoger is. Via de weg van het theater laat een enkele vrouw haar stem horen en wordt duidelijk wat haar rol is en wat ze te vertellen heeft, waarmee ook duidelijk wordt wat er nog te veranderen valt in de maatschappelijke waardering van de vrouw.
Zie ook het dagboek Zuid-Afrika
Iris van Dijk, stagiaire dramaturgie Toneelgroep De Appel
Bronnen
Liz Gunner, Politics and Performance. Theatre, Poetry and Song in Southern Africa, Johannesburg: Witwatersrand University Press, 1994
Geoffrey V. Davis, Voices of Justice and Reason. Apartheid and Beyond in South Africa Literature, Amsterdam ? New York: Editions Rodopi, 2003