‘Oordeel niet - zeg ik jullie en spreek uit je hart...’
Arie de Mol is vanaf januari 2015 artistiek leider van Toneelgroep De Appel. Zie de mens is zijn eerste regie bij het gezelschap. Wereldpremière van een nieuwe tekst geschreven door Erik-Ward Geerlings; een theatermarathon over de kracht van geloven.
De mens achter de mythe
Het verhaal van Jezus van Nazareth kennen we uit de evangelies, die jaren na zijn dood werden opgetekend. In Zie de mens wordt gezocht naar de mens achter de mythe. Hoe reageerden zijn volgelingen en familie op zijn missie en zijn vuur? Wat waren hun drijfveren en dilemma's?
De zoekende mens
De opkomst van de beweging rond Jezus speelde zich af tegen de achtergrond van de Romeinse bezetting. Een tijd van onderdrukking en honger. Veel mensen zijn op zoek naar een beter en rechtvaardiger leven. We volgen een aantal van deze zoekenden, die stuk voor stuk in de ban raken van de man die hun leven richting en doel geeft. Maar Jezus leert ze meer dan het geloof in een mooie toekomst; hij daagt iedereen uit het eigen doen en laten onder de loep te nemen. De beweging groeit explosief en vormt al snel een bedreiging voor de Romeinse en Joodse overheden. Jezus wordt bestempeld als staatsgevaarlijk, de vogelvrij verklaarde groep moet onderduiken, maar de arrestatie van Jezus is onafwendbaar. Als hij vervolgens sterft aan het kruis, slaat de ontreddering bij de volgelingen toe. Zullen ze zich hun kracht en overtuiging laten ontnemen en eindigen in vertwijfeling? Of kan hun geloof juist bovenmenselijke proporties aannemen en hen bevrijden van de angst voor pijn en de dood?
Arie de Mol over Zie de mens
‘Ik heb een voorliefde voor groot opgezette verhalen, waarin universele thema's worden aangesneden. Al langere tijd loop ik rond met het idee om mijn tanden te zetten in het leven van Jezus. Ik wil het verhaal ontdoen van zijn religieuze karakter en de heiligheid en juist op zoek gaan naar de puur menselijke kant ervan. Dat heeft me altijd al geboeid. Om te beginnen gaat het over een mensenleven, van geboren worden tot sterven. Dan het aspect van de vriendschap tussen Jezus en zijn vertrouwelingen en het verraden van die vriendschap. Maar ook de behoefte aan zingeving van de mens. Wat drijft al die volgelingen? In hoeverre worden zij beheerst door kuddegedrag of zelfs massahysterie? De behoefte aan een held. En de ophemeling van die held, gepaard gaand met blind vertrouwen. Dan is er het subversieve element in het verhaal. Het verzet, de opstand, het fanatisme, de woede. Het aanvallen van de macht of het establishment. Zonder wapens en geweld, wat die beweging moeilijk grijpbaar maakt. En natuurlijk het dilemma van de overheid. Wat doen we met die opstandeling? Hoe groot laten we de populariteit van zijn beweging worden? Wat is wijsheid? Dit verhaal bestaat eigenlijk uit een oneindige reeks algemeen menselijke thema's en motieven.'
Zingeving van het leven
Zie de mens gaat over hoe mensen hun leven zin proberen te geven. Hoe ze op zoek zijn naar een rechtvaardiger leven. Eerder dan het waarachtige leven van Jezus te vertellen, zoeken we naar hoe en waarom mensen zingevers worden. Sommige mensen inspireren. Hun ideeën en uitspraken geven ons nieuwe inzichten of stof tot nadenken. Jezus is zo'n mens. In het stuk gaan we na hoe Jezus anderen inspireerde tot zingeving. Maar ook hoe verwachtingen gepaard gaan met desillusie en hoe geloof en twijfel keerzijdes zijn van eenzelfde medaille. Want niets is absoluut. Al zeker de waarheid niet.
Arie de Mol: ‘Jezus had ontegenzeglijke kwaliteiten waardoor mensen hem achterna liepen. Als regisseur wil ik de focus juist leggen op de mensen om hem heen. Hoe homogeen en fanatiek was die groep? En wat zochten ze in hem of beter, in het leven?'
Historisch onderzoek
Ruim een half jaar zaten regisseur Arie de Mol, schrijver Erik-Ward Geerlings en dramaturgen Alain Pringels en Mart-Jan Zegers met hun neus in de Bijbel en in een rijk gevulde bibliotheek. Er bestaan nagenoeg geen historische feiten over Jezus. Het enige historisch document is de veroordeling tot kruisiging door Pontius Pilatus. De opdracht was om door de mythe heen een beeld te krijgen van het menselijk drama dat zich heeft afgespeeld. Het perspectief van waaruit Arie de Mol dit wil vertellen is vanuit de omgeving van Jezus: zijn vrienden, familie en tegenstanders.
Schrijver Erik-Ward Geerlings over Zie de mens
‘Ik hoop dat atheïsten een mildere blik op het geloof krijgen. En fanatieke gelovigen ook. Het lijkt me heel mooi mocht Jezus klinken als een eenvoudig mens. Van oorsprong is hij een volkse jongen. Ik voorzie een mengsel van realisme en volkstaal met een Bijbelse taal, die Jezus langzaam de scènes binnensmokkelt. Ik wil hem zoveel mogelijk beeldend laten spreken. Op een manier die dan door zijn omgeving wordt nagebootst. En die metaforen gaan dan een eigen leven leiden. Om mij tot hem te kunnen verhouden moet ik die man serieus nemen, anders kan ik niet over hem schrijven. Wat me vooral voor hem inneemt is zijn optimisme, zijn geloof in de goede krachten van een mens. En dat in een cynische wereld. Het gaat in deze voorstelling niet over Jezus Christus, maar om Jezus van Nazareth, dat zijn twee heel verschillende figuren. De Christusfiguur is gecreëerd door en voor de kerk. Als je die kerkelijke ballast wegschraapt kun je de menselijke figuur blootleggen. Maar Zie de mens gaat niet alleen maar over de persoon Jezus van Nazareth. Het is ook een maatschappelijk drama, waarin Jezus de autoriteiten confronteert met ongemakkelijke waarheden. De mensen om hem heen, zijn familie en zijn volgelingen, maken iets van hem dat hij aanvankelijk helemaal niet wilde zijn, iets bovenmenselijks. Het gaat dus over radicalisering, zowel van een idee als van heel herkenbare menselijke gevoelens.'
Moet niet ieder mens in iets geloven?
Wat bezielt een eenvoudige zoon van een timmerman, die dankzij een grote gevoeligheid genezingsgaven heeft, om met een aantal volgelingen van dorp naar dorp te trekken, waar hij zich geweldloos verzet tegen taboes, opgelegd door de Joodse priesterkasten en tegen de Romeinse bezetter? Wat beweegt mensen om zo iemand te volgen? Heeft iedereen dezelfde redenen om zo iemand te volgen? Kan zo iemand door God gestuurd zijn? Wat was het belang voor de Joodse priesterkasten en voor de Romeinen om Jezus ter dood te brengen? Waarom werd deze executie een gebeurtenis die nog eeuwenlang nazindert? Nee, we willen ons in deze voorstelling niet buigen over geloofskwesties, maar wel over de impact die geloof kan hebben op het menselijk leven. Moet niet ieder mens in iets geloven om mens te kunnen worden, zij het liefde, God, kunst, rechtvaardigheid, arbeid of gelijkheid. En waarom? Een vraag die open blijft. Of misschien klinkt als een echo van wat de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben stelde: ‘Omdat de wereld, in al zijn nietigheid, geen genade of verlossing wil, maar rechtvaardigheid.' Want schuilt in dit credo niet het subversieve van Jezus' boodschap?
In niets meer wil ik lijken op dat hooghartige beest
met zijn niet te stuiten leger aan driften
dat met hebzucht en trots de wereld denkt te dienen
en opgejaagd door jaloezie en rancune
aan de kleinste gevoelens te gronde gaat'
Jezus in Zie de mens
- Dramaturg Alain Pringels in gesprek met regisseur Arie de Mol - lees verder
- Dramaturg Alain Pringels in gesprek met auteur Erik-Ward Geerlings - lees verder
Zie de mens
tekst Erik-Ward Geerlings
regie Arie de Mol
spel Marguerite de Brauw, Isabella Chapel, David Geysen, Geert de Jong, Judith Linssen, Hugo Maerten, Bob Schwarze, Martijn van der Veen en Iwan Walhain
speelperiode donderdag 2 april t/m zondag 31 mei en vrijdag 18 september t/m zondag 11 oktober 2015
première zondag 5 april 2015
aanvang 17.30 uur en zondag 14.30 uur (m.u.v. 5 april), grote zaal Appeltheater
Dramaturg Alain Pringels in gesprek met Arie de Mol
Wat zijn je plannen?
‘Ik heb een voorliefde voor groot opgezette verhalen, waarin universele thema's worden aangesneden. Al langere tijd loop ik rond met het idee om mijn tanden te zetten in het leven van Jezus. Dat is nou eens een groot verhaal, 'the greatest story ever told', als je Hollywood moet geloven. Het is in ieder geval een verhaal dat we allemaal kennen. Of menen te kennen. Ik heb een epische voorstelling voor ogen die aandacht schenkt aan de onderbelichte, 'vergeten' passages en dilemma's.'
Jij wil het verhaal op een andere manier benaderen?
‘Ja, ik wil het ontdoen van zijn religieuze karakter en de heiligheid, en juist op zoek gaan naar de puur menselijke kant ervan. Dat heeft me altijd al geboeid. Er zit zó veel in. Om te beginnen gaat het over een mensenleven, van geboren worden tot sterven. Een mens met een familie, een vader, een moeder, broers en zusters. De vader die worstelt met de vraag: 'Hoe kan dit kind hier eigenlijk zijn?' De moeder die van haar eigen zoon, die inmiddels gevangen zit in het vuur van zijn eigen strijd, te horen krijgt: ‘Ik ken u niet!' Dat is een heftig gegeven, waar ik zeker bij stil wil staan. En dan het aspect van de vriendschap tussen Jezus en zijn vertrouwelingen. En het verraden van die vriendschap. Maar ook de behoefte aan zingeving van de mens. Wat drijft al die volgelingen? In hoeverre worden zij beheerst door kuddegedrag, of zelfs massahysterie? De behoefte aan een held. En de ophemeling van die held, gepaard met blind vertrouwen. Dan is er het subversieve element in het verhaal. Het verzet, de opstand, het fanatisme, de woede. Het aanvallen van de macht, of het establishment. Zonder wapens en geweld, wat die beweging moeilijk grijpbaar maakt. En natuurlijk het dilemma van de overheid. Wat doen we met die subversieveling? Hoe groot laten we de populariteit van zijn beweging worden? Wat is wijsheid?
Zo kun je nog uren doorgaan. Dit verhaal bestaat eigenlijk uit een oneindige reeks algemeen menselijke thema's en motieven. Om dat allemaal de revue te laten passeren, afgezet tegen kleinmenselijke verhoudingen en gebeurtenissen zodat het theater wordt, dat is de grote uitdaging.'
Wat raakt je het meest in de figuur Jezus?
‘Hij heeft iets van een tragische held. Onbegrepen, slachtoffer van zijn eigen doel. Hij realiseert zich dat hij geen controle heeft over zijn lot, dat lijkt me verschrikkelijk. Daar bovenop moet hij toezien hoe zijn daden en denkbeelden door anderen worden opgeblazen of verkeerd geïnterpreteerd. Ook dat onbegrepene maakt dit tot een aangrijpend verhaal. Maar het meest ontroerende zit voor mij in zijn angst voor de zelf ingeslagen weg. Zelf een pad uitstippelen, afstevenen op het zelf gekozen doel, en als dan het einde in zicht komt, bang worden van je eigen extremiteit. Bang voor je eigen gekte. Hij is een klassieke wereldverbeteraar die over grenzen gaat, en zo in het onpersoonlijke en eenzame gebied van de idealist terecht komt. En juist omdat hij zichzelf isoleert, haken de mensen om hem heen af. Maar het gaat vooral over een ‘gewoon' mens. Met overtuigingen en twijfels, met kracht en angsten. Geen koningskind. Maar een zoon van twee ‘nobodies'.
Dat is het plan tot nu toe. Eén ding is zeker, ik wil dat de tekst wordt geschreven door Erik-Ward Geerlings . Wij werken al lange tijd samen, bij Toneelgroep Maastricht schreef hij o.a. Mephisto, Decamerone en onlangs How to play Francesca Woodman. Momenteel maakt hij de bewerking voor zijn afscheidsregie daar: De broers Karamazov.'
Dramaturg Alain Pringels in gesprek met auteur Erik-Ward Geerlings
Hoe kwam je in de theaterwereld terecht?
Theater was voor mij onontkoombaar. Ik kom uit een toneelfamilie. Op driejarige leeftijd kroop ik al dagelijks tussen de coulissen door. Mijn ouders waren op veel fronten actief. Al zeer jong pikte ik het zelfstandig op en ging het theater in mij een eigen leven leiden. Zo verliet ik de middelbare school voortijdig om theater te gaan maken. Begin jaren tachtig ontstond het zogeheten derde circuit, talloze kleine groepen die zich brutaalweg tussen de gevestigde gezelschappen nestelden. We deden veel met weinig middelen, speelden niet alleen in zalen maar vooral ook op locaties, leegstaande gebouwen, galeries en kerken. Belangrijk voor mijn vorming was de serie Kort & Goed, waarvoor ik een dertigtal klassieke toneelstukken bewerkte en radicaal inkortte tot maximaal een kwartier. Zo doorgrondde ik het wereldrepertoire en oefende me in het maken van scherpe keuzes. Ik deed toen nog van alles, speelde, regisseerde, bracht mensen bij elkaar. Theater was een levenswijze. En het bracht troost in die toch wat sombere jaren. Later ging ik wijsbegeerte studeren maar ik kon niet stoppen met theater maken en van afstuderen is het niet gekomen. Toch is die studie wezenlijk geweest voor mijn ontwikkeling tot toneelauteur. Aan de schrijftafel kijken de filosofen nog altijd over mijn schouders mee.
Hoe kwam je samenwerking met Arie de Mol tot stand?
In 1998 schreef ik voor het eerst voor Arie en zijn gezelschap Els inc. Dat stuk ging over de grote Zweedse veelkunstenaar August Strindberg. Vijf mannen speelden samen Strindberg. De tegenwerkende krachten in die figuur als een bos vlooien in gevecht met een drietal vrouwen. Later vroeg Arie me een aantal keren te schrijven voor grote amateurproducties in Schiedam, voorstellingen in de openlucht met veertig tot vijftig sprekende rollen. Voor Toneelgroep Maastricht maakte ik bewerkingen van Mephisto (naar Klaus Mann), Decamerone (naar Boccaccio) en onlangs De broers Karamazov (de laatste voorstelling van Arie de Mol bij Toneelgroep Maastricht) naar het boek van Dostojevski. Die bewerkingen zijn een soort herscheppingen, waarvoor ik intensief samenwerk met Arie en dramaturg Mart-Jan Zegers.
En How to play Francesca Woodman... niet te vergeten. Ook in opdracht van Arie. Een heel ander project dan de boekbewerkingen. Op die tekst ben ik heel trots. Ik schreef het samen met de huidige Dichter des Vaderlands, Anne Vegter. Het is een prachtige voorstelling, die in maart en april 2015 nog door het land reist.
Nu ben je gevraagd om Zie de mens te schrijven. Heb je een godsdienstige opvoeding gehad?
Ik ben wel gedoopt in de Laurenskerk in Rotterdam, maar het geloof speelde bij ons thuis geen enkele rol. Toch heb ik via school actief rondgekeken in kerken en kloosters. Religie heeft me altijd al gefascineerd. Met name de godsvraag en de godsbewijzen. Als kind bezwoer ik sommige angsten door voor het slapen gaan eindeloos gebedjes op te zeggen. De kerk is een achterhaald instituut met een bedenkelijke historie. Het geloof als zodanig is daarentegen een onuitroeibare en zeer functionele menselijke eigenschap.
Is het voor jou belangrijk de acteurs te kennen waarvoor je schrijft?
Het is geen strikte voorwaarde maar ik vind het wel heel fijn om een beeld van de spelers te hebben. Het zijn vooral hun stemmen die me inspireren. Ik schrijf zelden of nooit regieaanwijzingen. Wat er op het toneel te zien is, is aan de acteurs en de regie. En de ontwerpers uiteraard. Voor mezelf laat ik beeld en handeling meestal vaag. Ik voel de motivaties van de personages en soms helpt het als ik de stemmen van de acteurs beluister, als ik ze in mijn hoofd hoor praten.
Kun je het schrijven van een tekst vergelijken met het schrijven van muziek?
Muzikaliteit is voor mij van het grootste belang. Als ik schrijf luister ik naar de woorden en de zinnen die zich aandienen en die ik eerst in mijn hoofd beluister. Maar wel steeds vanuit motivatie. Het begint altijd met me voor te stellen wat iemand wil zeggen. Ik vind dat ik elk woord dat er staat moet kunnen verantwoorden. Het mag nooit versiering zijn. Er mogen best flauwe grappen in, maar dan zijn die ook gemotiveerd vanuit de situatie of vanuit het personage.
Heb je er al een idee van hoe Jezus gaat klinken?
Het lijkt me heel mooi mocht hij klinken als een eenvoudig mens. Van oorsprong is hij een volkse jongen. Ik voorzie een mengsel van realisme en volkstaal met een Bijbelse taal, die Jezus langzaam de scènes binnensmokkelt. Ik wil hem zoveel mogelijk beeldend laten spreken. Op een manier die dan door zijn omgeving wordt nagebootst. En die metaforen gaan dan een eigen leven leiden. Zo verwordt Jezus van een eenvoudig mens tot een complexe mythologische figuur.
Heeft de Jezusfiguur ook een persoonlijke betekenis voor je?
Om mij tot hem te kunnen verhouden moet ik die man serieus nemen, anders kan ik niet over hem schrijven. Dat ik een overtuigd atheïst ben, staat me daarbij niet in de weg. Als therapeut zie ik Jezus als iemand die de zelfhelende krachten in de mens aanspreekt. Zo bezien geloof ik ook in zijn krachten als wonderdoener. Wat me vooral voor hem inneemt is zijn optimisme, zijn geloof in de goede krachten van een mens. En dat in een cynische wereld. Het gaat in deze voorstelling niet over Jezus Christus, maar om Jezus van Nazareth, dat zijn twee heel verschillende figuren. De Christusfiguur is gecreëerd door en voor de kerk. Als je die kerkelijke ballast wegschraapt kun je de menselijke figuur blootleggen.
Je zoekt dus naar Jezus als mens?
Ja. Hij moet een heel kleurrijke figuur worden die op zijn tijd ook woedend kan zijn. Of onverdraagzaam. En grappen maakt. Dus alles behalve de heilige boon zoals hij altijd wordt afgebeeld. Hij is zeker niet alleen zoetsappig en aardig. Voor mij hoeft hij niet alleen maar sympathiek te zijn. Hij is hoogsensitief, tegendraads en opstandig. Zie daar de werkelijke betekenis van zijn opstanding. Hij is een provocateur en een consequent anti-autoritair denker. Maar Zie de mens gaat niet alleen maar over de persoon Jezus van Nazareth. Het is ook een maatschappelijk drama, waarin Jezus de autoriteiten confronteert met ongemakkelijke waarheden. De mensen om hem heen, zijn familie en zijn volgelingen, maken iets van hem dat hij aanvankelijk helemaal niet wilde zijn, iets bovenmenselijks. Het gaat dus over radicalisering, zowel van een idee als van heel herkenbare menselijke gevoelens.
Erik-Ward Geerlings (1963) studeerde wijsbegeerte (1987-1991) en integratieve psychotherapie (2009 tot heden).
Als toneelauteur heeft hij meer dan veertig titels op zijn naam staan. Geschreven in opdracht van onder meer FACT, KVS (Brussel), Onafhankelijk Toneel, Zuidelijk Toneel, ZT Hollandia, Artemis en Toneelgroep Maastricht.
De laatste jaren houdt Geerlings zich ook bezig met opera en muziektheater, onder meer voor het mede door hem opgerichte gezelschap WILco.
