Geert de Jong speelt Kniertje bij Toneelgroep De Appel
‘Langzaam durven zijn’
Door Eric Korsten
Katwijker Herman Heijermans noemde het ‘een spel van de zee in vier bedrijven’. Toneelgroep De Appel brengt het icoon van het Nederlandse realistische toneel terug naar huis, naar Scheveningen. Geert de Jong neemt in het stuk over misstanden in de zeevisserij anno 1900 de rol van Kniertje Vermeer op zich.
Het verhaal
Je woont in een armoeiige woning …
“Een armeluizig visserswoninkje, in het diaconessenhuis, ja. Klein, gehorig, primitief. Een enkel kamertje, twee bij twee, met een bedstee erin. De stank overheerst, lawaaiig. De vochtige kou trekt door kieren en gaten en slaat vanaf de grond op, naar binnen. Ik woon er met mijn nichtje. Mijn man en twee van mijn zoons heb ik al aan de zee verloren”.
Uitgerekend op je 61e verjaardag vaart de “47 Op hoop van zegen” uit …
“Mijn jongste zoon Barend is wat je een buitenbeentje noemt: houdt niet van de zee, wil de zee niet op. Maar hij moet, dat vraagt reder Bos immers. Ook mijn zoon Geert gaat die dag mee. Hij wil zo de tijd in de gevangenis achter zich laten. Verjaardagsfeestje? Ach, nooit gehad”.
Vijf weken, 62 dagen, later … een machtige decemberstorm.
“Tja, de jongens nog op zee. Met vijf vrouwen zitten we bij elkaar. We praten, hebben aanspraak nodig. Ik ben de oudste. We weten, voelen het dan allemaal al, maar ik ga er niet in mee, niet toegeven”.
Nog een maand daarna … een bericht.
“Mijn voorgevoel klopte. Bos heeft het me net gezegd. Hij krijgt nu een verzekeringspremie. Je verliest alles. Maar m’n nichtje is zwanger van Geert. Een mond erbij om te voeden”.
Je bent Kniertje. Je hebt beroemde voorgangsters.
“Ik weet het. Maar ik wil het me niet laten interesseren. Knier is voor Nederland een rol die bijna op gelijke hoogte staat met Lear in Hamlet. Als Vlaamse ben ik niet opgegroeid met Heijermans of Op hoop van zegen. Daardoor wordt ‘mijn’ Knier vanzelf ‘anders’. Het toneelstuk heb ik nooit gezien, wel de film. Ik ga er niet van jatten. Mijn Knier moet onverzettelijk zijn, onbewogen. Recht toe, recht aan. Knier denkt niet, alleen overleven telt. Ze heeft geen wraakgevoelens, ként geen wraakgevoelens. Daarvoor is ze te simpel. God geeft, god neemt. Ze moet altijd met minder geld toe, nooit eens méér. Ze weet niet anders. De zee, dat is vis”.
Hoe probeer jij Knier te grijpen?
“Je moet die rol sober, kaal spelen. Geen effecten. Wat zich echt afspeelt in haar hoofd zul je nooit weten. Voor het ontwikkelen van deze rol moet je tijdens de repetities langzaam durven zijn, haar wezen en haar taal traag tot jezelf laten doorsijpelen. Het is zoeken en ploeteren, hoor. Maar je moet íedere rol veroveren, stap voor stap die hoge berg op. En het moeilijke is dan om niet naar die berg te kijken maar naar de voeten, en doorstappen maar”.
Je bent zelf moeder. En nu speel je een moeder die haar kinderen kwijtraakt. Hoe is dat?
“Dat vind ik niet belangrijk voor deze rol. Bij De Appel heb ik vele, vele moeders gespeeld in de dik veertig jaar dat ik er nu speel. Wel staat Hekabe van Euripides (Ro theater, 1995) me voor ogen, een heel andere moeder dan Knier. Hekabe ligt me aan het hart omdat er een dubbelheid in zit. Heel anders dan Knier”.
In Op hoop van zegen wordt je zoon er in een lekke boot opuitgestuurd.
“Bootvluchtelingen, inderdaad. Dit stuk wordt wereldwijd en ook in Afrika gespeeld! Heijermans beschrijft een bewogen tijd. Maar het hoorde gewoonweg bij ‘toen’”.
Herman Heijermans
Heijermans schreef Op hoop van zegen in de laatste twee maanden van het jaar 1900. De première vond plaats op 24 december 1900. Hij had zich goed gedocumenteerd over de misstanden in de zeevisserij en wilde er een wet mee forceren tegen de gewetenloze reders die ‘drijvende doodskisten’ het water opstuurden. Aanvankelijk had hij als titel Op Hoop van Gods Zegen voorgesteld, maar gevreesd werd dat dit aanstoot zou geven. Het stuk was onmiddellijk een succes, totdat het realisme waarin Heijermans een meester was, minder populair werd. Zijn stukken worden vaak vergeleken met die van Ibsen.
Maaltijd en Het Heijermans Festival
Op hoop van zegen is van 18 november tot en met 20 maart te zien in het Appeltheater. Voorafgaand kan daar gegeten worden.
Het Heijermans Festival omvat een uitgebreid programma rondom het thema ‘zee’, met onder meer diverse kleine voorstellingen, muziek en lezingen. Het Appeltheater wordt komende winter een locatie waar je de zee ruikt en haar kracht voelt. Het Heijermans Festival vindt plaats van december t/m maart.
Arie de Mol
Na Zie de mens is Op hoop van zegen de tweede regie van artistiek directeur Arie de Mol bij De Appel. In het verleden zette hij al eens zijn tanden in Ora et Labora en De opgaande zon van Heijermans.
