|
|
|
 |
|
Metamorfosen is het laatste stuk dat Aus Greidanus sr. zal regisseren bij Toneelgroep De Appel. Na ruim veertig jaar neemt hij afscheid. ‘Het is tijd voor verandering. Een nieuwe generatie zal De Appel goeddoen.'
Aus Greidanus sr. (Amsterdam, 1950) is onder andere bekend van de Griekse marathons die hij bij de toneelgroep heeft gemaakt: Tantalus, Odysseus en Herakles, die respectievelijk elf, negen en elf uur duurden. Metamorfosen vormt het sluitstuk dat alles wat Greidanus op toneelgebied heeft gedaan combineert. Niet alleen de marathons, maar ook het locatietheater, de clownstukken, zoals En God zag dat het goed was, en de komedies van Shakespeare.
Dramatische kracht
Wat trekt Greidanus zo aan in de klassieke werken? ‘Niet voor niets zien wij de Griekse en Romeinse oudheid als bakermat van onze beschaving en namen Shakespeare, Molière, Brecht en bijvoorbeeld Vondel hele passages bijna letterlijk uit de klassieken over. Er gaat zo'n kracht uit van de klassieke verhalen. De literaire en thematische behandeling van de mens is van een ongekend hoog niveau. De verhalen geven een soort blauwdruk, een röntgenfoto van de mens,' spreekt Greidanus bewonderend.
‘Ook lenen de Griekse goden zich goed voor interpretatie en bespiegeling, juist omdat het geen levende godsdienst meer is. Daardoor is eenieder vrij om ermee te doen wat hij of zij wil.'
De thematiek die ten grondslag ligt aan de klassieke werken, is van alle tijden. ‘Veel passages uit Ovidius' Metamorfosen, bijvoorbeeld over hoe de mensheid steeds verdorvener wordt, zouden net zo goed op de huidige tijd van toepassing kunnen zijn.' Als voorbeeld geeft Greidanus een passage uit het begin van Metamorfosen, waarin de mensen eerst in de Gouden Eeuw leefden, daarna in de Zilveren Eeuw en vervolgens via de Bronzen in de IJzeren Eeuw terechtkwamen:
"De rijke aarde werd niet slechts als bron voor eetbehoeften, voor graan gebruikt, - men waagt zich nu in 't aardse ingewand en alle schatten die zij daar verborgen houdt, tot dicht bij het dodenrijk, haalt men naar boven - aanzet tot veel kwaad, want nu wordt schadelijk ijzer en - erger dan ijzer - goud aangeboord, en dat brengt oorlog: die ontstaat om goud en laat met zijn bebloede vuist ijzeren wapens beuken."
‘Waar in het begin van de Metamorphosen de goden autoritaire, paternalistische figuren zijn,' vervolgt Greidanus, ‘vertonen zij verderop in het boek steeds meer menselijke trekjes. En dat terwijl de mens eigenlijk god zou willen zijn. De mensen worden tevens steeds mondiger en dagen de goden uit. Dit mechanisme is ook te vertalen naar de huidige tijd.'
Aemulatio
Anders dan bijvoorbeeld bij Homerus, waar de kaders van het verhaal vastliggen, of een heldenepos met een kop, romp en een staart, ontbreekt een chronologische lijn in de Metamorfosen. Verandering en herhaling staan centraal.
Daardoor is het een heel associatieve, beeldende voorstelling geworden. Er wordt geen verhaal nagespeeld; dat zou welhaast onmogelijk zijn. De metafoor, de interpretatie van de mythe is veel belangrijker, én interessanter. Net als in Ovidius' tijd is niet alleen imitatio van belang, maar maakt aemulatio, de wedijver om te vernieuwen, nadoen tot kunst.
In die zin beoefent Ovidius mythologie in de ware zin van het woord mythos, waarbij de manier waarop het verhaal wordt verteld belangrijker is dan haar logos of feitelijke waarheid. Ovidius begreep als geen ander dat waarheid verpakt in fictie meer vertelt over de werkelijkheid dan de poging de werkelijkheid zelf natuurgetrouw te beschrijven.
De boeken en verhalen uit Ovidius' Metamorfosen zijn teruggebracht tot de kern, en vervolgens is louter het noodzakelijke toegevoegd om ervoor te zorgen dat het beeld overkomt op het publiek. Waar Ovidius de traditionele vorm van de hexameters voor zijn epos hanteerde en qua inhoud vernieuwend was, is bij de opvoering van De Appel de inhoud min of meer bekend, maar de vorm innovatief.
Kneden
Op basis van de inhoud heeft Greidanus een selectie gemaakt van veertig verhalen. Verhalen die hij al eens op de planken heeft gebracht, vielen af. Vervolgens kreeg elke acteur de opdracht een verhaal of een aspect uit de Metamorfosen te gebruiken en hier een nummer van te maken. Als een schilder hebben Greidanus en de acteurs gekeken welk beeld uit welk verhaal ze zullen uitbeelden. Welk moment is iconisch? Wanneer vindt de metamorfose plaats?
Dat leverde heel interessante uitkomsten op. Zo kwam een acteur het toneel op met een koffer, die hij uitklapte tot kinderwagen. In die kinderwagen zat een pop, van klei. Vervolgens transformeert de klei in allerlei gedaanten: er worden nog meer poppetjes van gekneed, het wordt tegen de achterwand gesmeten en er wordt een cirkel van gemaakt, waar water in wordt gegoten; zo verandert de klei in een onderdeel van de vijver van Narcissus.
Zo staat het immers ook in de Metamorfosen. Een god - wie hij ook was - kneedt een grote bol van de aarde, Prometheus kneedde mensen naar het beeld van de goddelijke heersers, en Ovidius laat Pythagoras het volgende zeggen:
"En net als zachte bijenwas steeds weer iets anders uitbeeldt, niet blijft wat zij geweest is, niet dezelfde vorm bewaart, maar wel dezelfde was is, is de ziel - dat zeg ik u - wel steeds dezelfde, maar verschijnt in velerlei gestalten."
Daar draait het om: alles verandert, niets vergaat. Net als in het theater: het publiek komt voor een metafoor, een maskerade. De mens is bang voor verandering, maar voelt zich er ook door aangetrokken. Dag verandert in nacht, mannen in vrouwen en leven in dood. Goden krijgen steeds meer menselijke trekjes en uiteindelijk wordt een mens god. De acteur transformeert en ook in het decor en de rekwisieten vindt een constante gelaagdheid plaats.
Metamorfosen zal worden gespeeld in het eigen Appeltheater, aan de Duinstraat in Scheveningen. Een uniek gebouw waar het publiek steeds wordt verrast en zich in een andere omgeving waant. Het monumentale negentiende-eeuwse pand diende vroeger als paardenstal en manege voor de paarden van de Haagse paardentram. Daarnaast speelt de toneelgroep ook voorstellingen op andere bijzondere locaties, zoals op het Scheveningse strand of op Terschelling (Oerol).
Toekomst
Op de vraag wat de rol van het NKV zou moeten zijn om de Oudheid te bevorderen, antwoordt Greidanus: de brug slaan tussen het wetenschappelijk onderzoek naar teksten en interpretaties van de classici enerzijds en de wereld van het theater in brede zin (inclusief film, televisie enzovoort) anderzijds. ‘In oorsprong zijn de klassieke teksten bedoeld om de dialoog aan te gaan; om het lezend, kijkend of luisterend publiek te inspireren en te confronteren met hun tijd. Dit is wat deze werken zo aantrekkelijk maakt. Laten we elkaar uitbuiten, van elkaar gebruikmaken. In de hoop er ooit iets van te leren.'
Na Metamorfosen gaat Greidanus nog niet met pensioen. Hij zal lesgeven op toneelscholen en zich beschikbaar stellen om advies te geven, de dialoog verbreden en de vertaling naar het hier en nu toelichten bij projecten waarin de oude Grieken en Romeinen een rol spelen.
Ook voor Toneelgroep De Appel breekt een nieuwe tijd aan. Met ingang van 1 januari 2015 wordt Arie de Mol artistiek leider en doet een nieuw ensemble haar intrede. Greidanus verheugt zich op de vernieuwing en creativiteit die deze veranderingen met zich mee zullen brengen.