|
|
|
 |
|
Immanuel Kant reist op een stoomschip naar New York. Hij krijgt daar een eredoctoraat en gaat er lezingen geven in ruil voor een oogoperatie. Kant brengt Amerika de verlichting, en Amerika geeft hem het licht in de ogen terug. Kant reist niet alleen, maar met zijn vrouw, zijn knecht Ernst Ludwig en Friedrich zijn papegaai. Op het schip reist een mondaine wereld van divers pluimage mee: een miljonaire die van het bergen van de Titanic haar levensqueeste heeft gemaakt, een kardinaal die kans maakt de volgende paus te worden en een kunstverzamelaar. Een bont gezelschap, vol anachronismen, dat vrolijk op de grote Oceaan dobbert. Meteen wordt het motto van Artaud dat Bernhard kiest duidelijk: ‘...das soll nicht heiβen, daβ man im Theater Leben darstellen soll...' Bernhard zet in dit stuk feiten uit de geschiedenis naar zijn hand om pure fictie te maken.
De echte Kant (1724-1804) heeft Koningsbergen nooit verlaten en is nooit getrouwd geweest. Over het liefdesleven van Kant is heel weinig bekend. ‘He is a bachelor, and is not known ever to have a love affair.'
Kant was klein en lichtjes misvormt vanaf zijn geboorte. Toch was hij geen kluizenaar. Hij had een rijk uitgaansleven, dronk graag, was een fanatiek kaartspeler en zocht steevast vrienden op om het middagmaal mee te nuttigen. Zijn boezemvriend was de Engelse koopman Joseph Green: ‘Kant zelf was iemand met een groot talent voor vriendschap en allesbehalve een monnik, al trok hij zich, mede onder invloed van Green, zo rond 1765 wat meer uit het uitgaansleven terug.' Sommige auteurs suggereren dat Kant homoseksueel was. Maar dat is nooit bewezen.
Wat heeft Bernhards stuk dan met Immanuel Kant te maken? De filosoof. Bernhards Kant citeert de filosoof Kant. Meestal citeert hij uit Kants voorkritische periode. Een periode waarin Kant in zijn denken over kosmologie het mechanische wereldbeeld van Descartes en Newton probeerde te verzoenen met het dynamische wereldbeeld (een theorie van krachten) van Leibniz. Verder speelt Bernhard met Kants categorische imperatief en met enkele verstandcategorieën uit de kritiek van de zuivere rede.
Het personage Kant wordt geflankeerd door de knecht Ernst Ludwig en de papegaai Friedrich. Ludwig Ernst Borowski (1740-1834) was een leerling en beste vriend van Immanuel Kant. Hij was ook Kants eerste biograaf. Ook hier is de naam van dit personage een louter literair citaat en geen realistisch documentaire invulling van het personage. Het is een historisch feit dat Bernhard met een knipoog gebruikt.
De naam van Kants papegaai Friedrich verwijst naar het hoofdpersonage uit de roman Atlantis van Gerhard Hauptmann (1862-1946). Een roman die verscheen in 1912 en die Hauptmann schreef na een bezoek aan het klassieke Griekenland, bakermat van de Europese beschaving. Dit boek inspireerde Bernhard bij het schrijven van Immanuel Kant. In haar studie Immanuel Kant auf dem Weg nach Amerika schrijft Anna Milanowski: ‘Bernhard bedient sich des Textes von Atlantis, zitiert ihn ostentativ, entlehnt einige Details und Figuren, freilich nicht ohne sie zu verspotten, grotesk zu deformieren und ihnen zugleich eine tiefere Tragik zu verleihen.‘ Hoofdfiguur in Hauptmanns boek is de arts dr. Friedrich von Kammacher. Deze arts onderneemt een reis naar New York op het stoomschip Roland, dat net als de Pretoria bij Bernhard, op een dinsdag zal aanmeren. Het schip vergaat echter en Friedrich is een van de overlevenden. Kort nadat het boek van Hauptmann werd uitgegeven vond de ramp met de Titanic plaats (12 april 1912). Door deze ramp werd het boek een enorm succes en werd het in 1913 door de Deense regisseur August Blom (1869-1949) verfilmd. Friedrich von Kammacher is een arts en een beroemd geleerde (‘Ein Licht der Wissenschaften') die er heel zijn leven van heeft gedroomd om schrijver en kunstenaar te worden. Hij wil een nieuw leven beginnen in Amerika. Hij heeft in een onderzoek een grove vergissing begaan en zich ten aanzien van collegae belachelijk gemaakt. Zijn verlangen naar een nieuw leven gaat gepaard met een afdaling in de onderwereld: hij wordt passioneel verliefd op een danseres, eveneens passagier op het schip. Deze danseres reist niet alleen; zij is aan boord in het gezelschap van haar witroze kaketoe. Ook deze papegaai inspireert Bernhard.
De papegaai heeft in Hauptmanns boek een symbolische functie. Arthur Stoβ, een kunstenaar die ook op het schip naar New York reist, zegt in de roman: ‘Der Amerikaner ist ein Papagei, der unaufhörlich die beiden Worte dollar und business spricht? Business and dollar! Dollar and business! An diesen Worten ist in Amerika die Kutlur krepiert... Denken sie bloβ an den furchtbaren Ausdruck: Das Dollarland. Bei uns in Europa wohnen doch Menschen...werden wir dafür unsere Mozart und Beethoven, unsere Kant und Schopenhauer, unsere Schiller und Goethe, unsere Rembrandts, Leonardos und Michelangelos, kurz unseren ganzen geistigen europäischen Riesenbesitz über Bord werfen? Was ist denn dagegen so ein armer Lumpenhund van einem amerikanischen Milliardär und Dollarkretin?‘ Wanneer Friedrich von Kammacher uiteindelijk in Amerika belandt, moet hij zijn visie op dit land herzien. Hij ontmoet er enerzijds vreemde, maar anderzijds ook heel vertrouwde Europese elementen. Na een zware ziekte keert hij naar Europa terug.
Van de oude naar de nieuwe wereld en terug; dat is de evenwichtsoefening die Hauptmanns personage maakt. Moet Europa eerst veramerikaniseerd worden, voordat zich een nieuwe Europese ontwikkeling kan voltrekken? Hauptmann lijkt in zijn roman bevestigend op deze vraag te antwoorden. Zo laat hij Peter Schmidt, een vriend van Friedrich von Kammacher, zeggen: ‘Wir mussen erst (...) alle amerikanisiert und dann zu Neueuropäern werden.‘
Vragen die Thomas Bernhard ook centraal stelt in Immanuel Kant, zij het op een ironiserende manier. Bernhards Kant noemt zich dan ook een ‘equilibrist': ‘Ik had een zeer groot talent voor equilibrisme.'. Deze Kant is een evenwichtskunstenaar die balancerend op de ideale koers naar Amerika, een koers waar hij op het schip voortdurend naar zoekt (‘Wind west noordwest'), tussen de oude en de nieuwe wereld, vecht hij voor het behoud van de verlichting. Op geestelijk niveau brengt hij de verlichting van de oude naar de nieuwe wereld. Dit geheel tegen zijn zin, want hij was liever in Europa gebleven. En letterlijk voert hij op deze ‘ideale koers', een wedloop voor het behoud van het licht in zijn ogen.
Wanneer aan het einde van het stuk, tijdens het lampionfeest, Kant met de miljonaire danst, lijkt het alsof de oude met de nieuwe wereld in een dans verwikkelt raken, op zoek naar een nieuw evenwicht. Deze steenrijke dame, die ook op het schip de Pretoria, meereist, is het toonbeeld van Amerikanisme, van het dollarteken. ‘Ich liebe Amerika über alles'.
Een eeuw na Hauptmanns boek, heeft de vraagstelling rond de verhouding tussen de nieuwe en de oude wereld nog niets aan actualiteit ingeboet. Dat is vast wat ook Thomas Bernhard in de roman heeft aangesproken en gemotiveerd om rond hetzelfde thema een stuk te schrijven in 1977/1978. Hij schrijft het stuk in opdracht van het Württembergischen Staatstheater Stuttgart en het gaat in première op 15 april 1978 geregisseerd Claus Peymann. Ruim dertig jaar later, begin 21ste eeuw, is de vraagstelling actueler dan ooit. Het Bush tijdperk met zijn Golfoorlogen heeft de Europees-Amerikaanse verhouding op politiek vlak verziekt. En nu richt de nieuwe Amerikaanse president Obama zijn aandacht vooral op China, India en Brazilië (economische grootspelers geworden in de wereld), dan naar Europa. Europa blijft, ondanks zijn sterke eenheidsmunt, verweesd achter. Er is een grote noodzaak aan politieke eensgezindheid, maar in werkelijkheid is de droom van een Verenigde Staten van Europa nog ver weg. Ondertussen gaat de commerciële veramerikanisering van West en Oost Europa in een snel tempo door. Niet alleen voedsel is instant geworden, langzamerhand voert ook alleen maar instant informatie, instant plezier, instant cultuur en instant kennis de boventoon. Ontwikkelingen die op inhoudelijk vlak rampzalig en geestdodend zijn. Waar blijft de tegenbeweging? Of moeten we, zoals Hauptmann dacht, dan toch eerst veramerikaniseren om daarna een nieuw Europa te laten ontstaan? Bernhard is cynischer en ironischer. Bernhard is geen naturalist zoals Hauptman en vermijdt een ideologisch (en utopisch) gekleurd antwoord zoals Hauptmann dat suggereert. Denk maar aan het motto dat hij zijn tekst Immanuel Kant meegaf. Bij Bernhard eindigt de evenwichtsoefening tussen de oude en de nieuwe wereld in een oneindige wals tussen die oude en die nieuwe wereld. Een komische paradedans waarin macht en geld tot in het oneindige met het verstand en het genie flirten en dansen, tot ze er dood bij neervallen? Bernhard verheft realistische feiten tot een symbolistisch prentenkabinet à la James Ensor. Net zoals Ensor als schilder het impressionisme en naturalisme inruilde voor de maskerade en het circus van de dood in zijn symbolistische schilderijen.
James Ensor, Skeletten proberen zich te warmen, 1889
Thomas Bernhard noemt het schip waarmee Kant naar Amerika reist de Pretoria. Dit schip heeft echt bestaan. Het was een stoomschip dat, in de tijd van de Titanic, op de Hamburg-New-York Linie reisde. Na wat speurwerk op internet vond ik deze prentbriefkaart van de Pretoria, nadat ik eerst op een forum terechtkwam waar iemand op zoek was naar zijn voorouders.
Pretoria, schip dat in 1913 op de Hamburg-New York lijn voer
De Pretoria, een collega van de Titanic. De ondergang van de Titanic zorgde ervoor dat het boek van Hauptmann een groot succes werd. Men vond dat het boek een voorspelling had gedaan en in die zin profetisch was. Net zoals de ondergang van de Titanic een symbool was voor de overmoed van de Westerse technologie, was het boek van Hauptmann een kritiek op de teloorgang van oude Europese waarden die door de vooruitgangsideologie werden ondergesneeuwd. We mogen niet vergeten dat Hauptmann het boek schreef na een langdurige reis door het klassieke Griekenland, bakermat van de Europese cultuur. Tijdens deze reis raakte hij gefascineerd door de ondergang van het Oude Griekenland zoals dat gesymboliseerd wordt in de legende van Atlantis. De Griekse stad die door de zee zou zijn verzwolgen, maar waarvan nooit een spoor is teruggevonden. In Hauptmanns ogen stond Europa aan de rand van de afgrond. Had hij ongelijk? Twee jaar na de uitgave van zijn boek begon de Eerste Wereldoorlog. Een oorlog die de 20ste eeuw zal verscheuren tussen links en rechts, en waarvan de nasleep zich nog tot in de jaren negentig in de Balkan met een bloedige burgeroorlog laat voelen. In diezelfde 20ste eeuw hebben de Europese democratieën zich ook verenigd in de E.U. en is de eenheidsmunt een feit geworden. Maar Europa staat onder druk. De Europees Amerikaanse relatie is niet alleen aan herziening toe, de Europese identiteit zelf wordt volop bekritiseerd. Dat bleek tijdens de discussies over de inhoud van de Europese Grondwet waarin de verworvenheden van de Verlichting de basis voor een hernieuwd Europa, onder conservatieve druk, werden ondergesneeuwd door een nadruk op religieuze waarden te leggen. Religieuze waarden die de polarisering ten aanzien van het Midden Oosten (lees de Islam) alleen maar groter kunnen maken en daarmee de kans verkeken wordt om een religieus neutrale democratische zone in de wereld te creëren. Allerlei gedachten om aan te geven dat Immanuel Kant actueler is dan ooit.
Alain Pringels
dramaturg Toneelgroep De Appel