Tijdens Het Heijermans Festival besteden we uitgebreid aandacht aan de eenakters. Deze korte toneelstukjes worden vanwege hun beperkte lengte zelden opgevoerd in het professionele circuit. Onder de titel 6x Heijermans spelen we zes van deze eenakters op één avond of 3 eenakters als lunchvoorstelling. Regisseur David Geysen verweeft Brief in schemer, Kwelling en Het kind tot een trilogie over blindheid. Regisseur Annechien de Vocht regisseert de hilarische klucht Buren. De spelers van Buren regisseren en spelen ook de kortere schetsen De zeven vette dagen en De dasspeld. Tijdens de randprogrammeringsavonden brengen we nog enkele van Heijermans’ eenakters ten gehore en presenteren we er een aantal op Radio West als hoorspel.
Herman Heijermans schreef honderden kleine verhaaltjes, veelal onder het pseudoniem Samuel Falkland, in opdracht van kranten. Hij was broodschrijver en schreef voor wie hem betaalde. Heijermans moest namelijk heel zijn leven schulden aflossen wegens het faillissement van zijn twee bedrijven. Vele van deze verhaaltjes schreef hij in dialoogvorm. Je kunt deze miniatuurtjes het best vergelijken met een column in een krant of met een blog op het net. Maar eigen aan deze teksten van Heijermans is dat hij zich onthoudt van commentaar of morele perspectieven. Hij schildert in taal, heel accuraat, sociale schetsen. Het zijn bij wijze van spreken snapshots uit het leven gegrepen. Ze zijn enigszins vergelijkbaar met de ‘cursiefjes’ van Carmiggelt. Als we het over de eenakters van Heijermans hebben dan gaat het meestal over deze korte teksten.
Geschiedenis van de eenakter
Een eenakter is eigenlijk een toneelstuk in één bedrijf. De geschiedenis van de eenakter is zo oud als de theatergeschiedenis zelf. Tijdens de Dionysia, het theaterfestival in Athene, werden de Griekse tragedieschrijvers verplicht ook een satire te schrijven. Die kluchtige stukken werden opgevoerd na een tragediecyclus die bestond uit drie tragedies. De korte klucht werd op een gegeven moment, mede onder invloed van het Christendom, voor lange tijd verbannen naar de markten en de straten (commedia dell'arte). In de 17e eeuw duikt dit korte luchtige stukje op als entre-acte of intermezzi (tussen-bedrijf) in het Franse theater en in de Italiaanse opera. In het Engeland van de 18e eeuw zien we dan de curtain raisers en de after pieces verschijnen. Zij dienden om het publiek op te warmen of juist als extraatje. De gespeelde drama's duurden namelijk gemiddeld vijf uur en de voorafjes of achterafjes golden als welkom vermaak. De tragiek van het verhaal werd daardoor enigszins verzacht. Met het ontstaan van het moderne theater en het avondvullende stuk (eind 19e eeuw) werden deze voorafjes en achterafjes afgeschaft. Toch bleven auteurs dit genre beoefenen. Soms om iets van zich af te schrijven (Dodendans van Strindberg) en soms als een filosofisch traktaat (Met gesloten deuren van Sartre). Tot de jaren '70 kende de eenakter een afgeleide in de bioscoop in de vorm van de voorfilm. Deze werd onder druk van de commercialisering gaandeweg vervangen door het reclameblok.
Drie eenakters geregisseerd door David Geysen
David Geysen koos deze drie eenakters door het thema blindheid dat ze met elkaar gemeen hebben. Blinde zieners of personages die ziende blind zijn hebben schrijvers in de loop van de geschiedenis altijd al geïnspireerd. Denk maar aan Tiresias in de Griekse mythen. In deze eenakters zien we een blinde die een scherpe monoloog houdt tegen de oorlog, een ziende die verblind wordt door jaloezie en een ziende vader die de schoonheid van zijn blinde kind niet meer ziet. David Geysen die we als regisseur kennen van zijn beeldende en muzikale voorstellingen, regisseert deze eenakters puur op de taal en de tekst. Hij weeft daarbij Brief in schemer en Kwelling ingenieus door elkaar, waarna Het kind voluit wordt gespeeld. Dit in een vormgeving die het tastende bestaan van de blinde verbeeldt. Taal als evenwichtskunst.
- gesprek met David Geysen
Brief in schemer (1914)
Heijermans schreef deze eenakter bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Een blinde vrouw dicteert een brief. De ziende schrijft. Het is een brief aan haar zoon, een soldaat die aan de grens gelegerd is. Een oorlog dreigt.
Deze tekst werd voor het eerst op 15 augustus 1914, twee weken na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, gepubliceerd als Falkland-schets in het Algemeen Handelsblad. Een dag later werd het opgevoerd door Heijermans' gezelschap NV Toneelvereeniging in het Grand Théâtre in Amsterdam. Dit in het kader van het programma Het Toneel van den Dag. Het onderstreept nog maar eens hoe dicht Heijermans met zijn teksten op de actualiteit zat.
Kwelling (1906)
Een stel waarvan de man blind is geworden. Zij ontdekt dat hij nog steeds van zijn minnares houdt. Jaloezie en compassie verdringen elkaar in een ijzingwekkend gesprek. Houdt de liefde stand? Over de onmogelijkheid om greep te krijgen op de gedachtewereld van een ander.
Een dialoog gepubliceerd als Falkland-schets in het Algemeen Handelsblad van 14 juli 1906. Heijermans toont zich hier een scherpzinnig observator van jaloezie binnen een relatie.
Het kind (1903)
Een jong stel krijgt een kind, kort na de geboorte blijkt de baby blind te zijn. Een trauma voor de ouders waar ze moeilijk over kunnen praten. Langzaam vervreemden ze van elkaar.
Heijermans schreef dit wat langere drama in één bedrijf in Katwijk aan Zee. Daar was hij net twee jaar eerder voor het eerst vader geworden. Alle twijfels omtrent dit prille vaderschap lijken in deze spannende psychologische ‘thriller’ gebundeld te zijn. Het verscheen in drie episoden als Falkland-schets in januari en februari 1903 in het Algemeen Handelsblad. Het stuk werd voor het eerst opgevoerd door het Rotterdamsch Toneelgezelschap op 12 september 1903.
Buren geregisseerd door Annechien de Vocht
Annechien de Vocht leidt samen met Lotte Bos het jonge regiecollectief YoungGangsters. Daar maken ze eigen voorstellingen waarin de drift het steeds overneemt van de ratio. Annechien koos Buren als sterk contrast tegenover de tragiek van Op hoop van zegen. In tegenstelling tot haar werkwijze bij YoungGangsters, waar haar voorstellingen vertrekken vanuit ideeën en situaties, is de tekst van Heijermans nu de basis van de voorstelling. De ultieme uitdaging van Annechien was dan ook de combinatie van slapstick en tekst, in dit geval een blijspel. Dat Buren veel weg heeft van een aflevering van Fawlty Towers of De rijdende rechter is mooi meegenomen.
- gesprek met Annechien de Vocht
Buren (1903)
Een familie bewoont een gemeubileerd appartement. De zoon des huizes probeert te studeren voor zijn examen scheikunde. Burengerucht haalt hem keer op keer uit zijn concentratie. Pianolessen van de bovenburen, zang van de overburen, het zit niet mee. Onderhandeling levert weinig op. Het gevolg... een burenoorlog in regelrechte slapstickstijl.
Tijdens het schrijven van Op hoop van zegen klaagde Heijermans over zijn lawaaierige buren.
Drie jaar eerder kreeg hij ruzie met een buurvrouw omwille van de zanglessen van haar dochter. Eerst schreef Heijermans zijn frustratie van zich af in Falkland-schetsen; op 11 december 1897 in De Telegraaf en op 24 oktober 1900 in NRC. Deze ruzie mondde uit in een rechtszaak die uitliep op een minnelijke schikking. In 1903 schreef hij er blijspel Buren over. Het werd voor het eerst opgevoerd door de Nederlandsche Toneelvereeniging in de Hollandsche Schouwburg op 7 februari 1904, als ‘after-piece’ bij zijn avondvullend stuk Bloeimaand (spel van de stad).
De keuze van de spelers
De zeven vette dagen (1901)
Een rijke vrouw stuurt haar dienstmeisje met een maaltijd naar een vrouw in het kraambed. Voor deze arme vrouw breken er zeven vette dagen aan. Maar na de zevende dag stopt de hulp. Heijermans bekritiseert heel subtiel de liefdadigheid, zowel het geven als het nemen.
Deze tekst is een blijspelontwerp dat Heijermans voor het eerst schreef in 1896. Hij publiceerde het als ‘Falklandje’ op 7 november 1896 in De Telegraaf. Het onderwerp van deze schets is helaas zeer actueel. Heijermans behandelt heel subtiel de vraag hoe lang je moet doorgaan met het helpen van hulpbehoevenden.
De dasspeld (1906)
Een ‘bierhuisklucht’. Een knappe man kan zijn rekening niet betalen in het café. Niets lijkt wat het is. Heijermans baseerde deze eenakter op waargebeurde feiten.
Heijermans kende het nachtleven in de grote steden héél goed. Hij ontmoette zijn eerste vrouw in een nachtkroeg waar zij zong om wat bij te verdienen.
Heijermans schreef deze klucht in 1906 en publiceerde het als Falkland-schets op 17 april 1906 in het Algemeen Handelsblad. Hij schreef dit onderschrift bij de tekst: ‘Naar de werkelijkheid’. De dasspeld werd eerder gespeeld door De Appel in het seizoen 1979/1980.
6x Heijermans
tekst Herman Heijermans
regie David Geysen (Brief in schemer, Kwelling en Het kind)
spel Marguerite de Brauw, Bart van den Donker, Judith Linssen en Iwan Walhain
regie Annechien de Vocht (Buren)
spel Isabella Chapel, Abe Dijkman, Lore Dijkman, Beaudil Elzenga, Hugo Maerten, Martijn van der Veen en Jessie Wilms
regie en spel De dasspeld en De zeven vette dagen Isabella Chapel, Abe Dijkman, Lore Dijkman, Beaudil Elzenga, Hugo Maerten, Martijn van der Veen en Jessie Wilms
speeldata woensdag 16 (première) december 2015, donderdag 7, woensdag 13, donderdag 14, woensdag 20, donderdag 21, woensdag 27, donderdag 28, zondag 31 januari, donderdag 3 en donderdag 10 maart 2016
aanvang 20.15 uur (avondvoorstelling) en zondag 14.30 uur, bovenzaal en gymzaal Appeltheater
