Cape Fear 3
Peer Gynt (2)

Biografie Peer Gynt - seizoen 2002/2003

Henrik Johan Ibsen, een leven in jaartallen

1828
Henrik Ibsen wordt op 30 maart in Skien (Noorwegen), ongeveer 150 km ten zuidwesten van Christiania, het tegenwoordige Oslo, geboren. Hij is de tweede van vijf zonen, het jongste kind is een meisje: Hedwig. Vader is de welgestelde koopman Knud Ibsen, stammend uit een familie van Deense reders. Moeder is Marichen Altenburg, eveneens afkomstig uit een niet onbemiddeld koopmansgeslacht.

1835-1843
Als gevolg van overmoedige speculaties van Knud Ibsen raakt zijn gezin in financiële moeilijkheden. Om zijn burgerrechten niet te verliezen stelt hij alles in het werk om te voorkomen dat hij officieel failliet wordt verklaard. Hij ziet zich gedwongen vrijwel al zijn bezittingen te verkopen en te verhuizen naar een woning, even buiten Skien. Omdat er geen geld is voor het gymnasium, volgt de jonge Henrik lessen aan een door twee jonge theologen geleid college.

De vernederende neergang in sociale status slaat diepe wonden in het gezin Ibsen. Knuds machteloze tirannie neemt steeds heftiger vormen aan, terwijl zijn vrouw vlucht in melancholie en - onder invloed van een dissidente priester - in een obscuur piëtisme.

1844
Henrik vertrekt per boot naar het honderd kilometer zuidelijker gelegen havenstadje Grimstad (achthonderd inwoners). Hij wordt bediende in de plaatselijke apotheek.

1846
Op 9 oktober wordt Ibsens zoon, verwekt bij het dienstmeisje Else Jensdatter, geboren. Het kind wordt naar zijn moeder Hans Jakob Henriksen genoemd. Tot zijn 29ste blijft hij bij haar wonen. Else zal op 74-jarige leeftijd sterven, na het grootste deel van haar leven in eenzaamheid en verpaupering te hebben doorgebracht. Ibsens onwettige zoon zal na een hard en treurig leven waarin hij kort achter elkaar twee echtgenotes en zes van zijn zeven kinderen verliest, steeds meer aan de drank en mede daardoor aan lager wal raken. Ibsens voornaamste biograaf Michael Meyer maakt melding van een mogelijke ontmoeting tussen Ibsen en zijn verlopen - inmiddels - 46-jarige zoon. Deze zou bij zijn welgestelde vader hebben aangeklopt, onthuld wie hij was en hem om geld en steun hebben gevraagd. Ibsen zou hem daarop vijf kronen in de hand hebben gestopt en hebben gezegd: 'Dit is wat ik je moeder gaf. Dat moet ook voor jou genoeg zijn.'

1848-1849
Naast zijn werkzaamheden in de apotheek bereidt Ibsen zich voor op een universitaire studie. Ook schrijft hij in nachtelijke sessies zijn eerste drama: Catilina; in verzen.

1850
In verband met zijn studie medicijnen vestigt Henrik Ibsen zich in Christiania. Hij zakt echter voor het toelatingsexamen. Wel slaagt hij erin om, onder het pseudoniem Brynjolf Bjarme, Catilina te publiceren. Het bescheiden begin van zijn literaire carrière krijgt meer contouren als het Christiania Theater zijn tweede stuk Het heldengraf accepteert. Hij voorziet in zijn onderhoud met het schrijven van artikelen voor verschillende tijdschriften.

1851
Vanwege de kwaliteit van zijn verzen biedt de violist Ole Bull aan Ibsen de functie van regisseur/dramaturg aan bij het pas gestichte Noors Nationaal Theater in Bergen. Hij krijgt de opdracht de overheersende Deense invloed terug te dringen, ten gunste van een eigen Noorse culturele en theatrale identiteit.

1852
Een studiereis van enkele maanden naar Kopenhagen en Dresden levert een schat aan kennis en nieuw repertoire op. Samen met Herman Laading, de reeds benoemde artistieke directeur, produceert de jonge ambitieuze toneelmaker binnen een luttel aantal jaren meer dan honderd ensceneringen. Ibsen neemt er als regisseur 67 voor zijn rekening. Laading functioneert meer als dramaturg, leidt de eerste lezing, bespreekt met acteurs en actrices de interpretatie van het stuk en de verschillende rollen, waarna Ibsen het geheel in vijf à zes repetities in elkaar zet. Daarnaast ziet Ibsen kans in die periode ook nog eens vijf eigen stukken te schrijven en op het toneel te brengen. Ondanks de populaire romantisch-melodramatische vorm oogsten ze weinig succes.

1857
Ibsen wordt artistiek leider van het Noors Theater in Christiania.

1858
Verloving en huwelijk met Susannah Thoresen. 'Ze is juist het type dat ik nodig heb, onlogisch, maar met een sterke poëtische intuïtie, een onbekrompen levensopvatting, en een intense afkeer van alles wat triviaal is'. Ruim een jaar later wordt hun zoon Sigurd geboren.

1862
Een wispelturig publiek, een grotendeels op Deense invloeden gebaseerd gezelschap en voortdurende financiële moeilijkheden, verlammen Ibsens werklust. Hij begint stevig te drinken en verzaakt in toenemende mate zijn plichten. Uiteindelijk blijft er slechts één mogelijkheid over: sluiting van het theater.

1863
Ibsen ziet zich gedwongen een functie te aanvaarden als literair adviseur bij het concurrerende Christiania Theater. Een herhaald verzoek van hem om een stipendium, wordt afgewezen.

1864
Uiteindelijk slagen vrienden erin toch geld voor Ibsen bij elkaar te krijgen, waarna het gezin ogenblikkelijk Noorwegen verlaat. Op twee korte bezoeken na, wordt het een vrijwillige ballingschap van 27 jaar . HU vestigt zich de komende vier jaar in Rome.

1866
De grootste handicap van Ibsens eerste stukken is, dat de gekozen thematiek zich niet optimaal leent voor de door de auteur gekozen romantische, wat melodramatische vorm. In navolging van de Franse toneelschrijver Scribe, werden de op effect gerichte plots weliswaar uiterst vernuftig en ingewikkeld in elkaar gestoken, maar daardoor kon van een genuanceerde uitwerking van karakters en motieven nauwelijks sprake zijn. Pas als hij zich van deze vorm weet los te maken ontplooit zich zijn meesterschap.

Het in rijmende verzen, als 'leesdrama' geschreven Brand, over een jonge geestelijke die met zijn compromisloze houding zowel zichzelf als zijn omgeving in het ongeluk stort, wordt zijn eerste succes.

1867
Het als een epische moraliteit opgebouwde Peer Gynt, eveneens aanvankelijk als leesdrama bedoeld, maar inmiddels overal ter wereld met veel succes opgevoerd, vestigt definitief Ibsens reputatie.

1868
In verband met de opvoeding en scholing van zijn zoon Sigurd verhuist het gezin Ibsen naar Dresden.

1869
Ibsen schrijft Het verbond van de jeugd. Voor het eerst bedient hij zich van proza. In naturalistische dialogen hekelt hij de holle retoriek van de politici in zijn vaderland. Hij ontvangt inmiddels een jaarlijkse toelage van de staat. Ook op immaterieel vlak probeert men de 'verloren zoon' de waardering te geven die hem toekomt. Hij wordt zelfs aangezocht te fungeren als officiële Noorse vertegenwoordiger bij de opening van het Suez-kanaal.

1873
Ibsen schrijft Keizer en Gallileër, aan welk werk hij tot op hoge leeftijd veel waarde zal hechten.

1874
Voor het eerst na zijn vertrek brengt Ibsen weer een bezoek aan Noorwegen.

1875
Verhuizing naar München.

1877
Ibsen schrijft Pijlers van de samenleving. Met dit stuk slaagt hij er eindelijk in zijn dramatische vorm te vinden: het naturalisme. Nauwkeurig en vlijmscherp, met humor en compassie schetst hij de kleinburgerlijke samenleving in kleine Noorse kustplaatsjes als Skien en Grimstad zoals hij die kende uit zijn jeugdjaren. Naast telkens weer terugkerende thema's als het conflict tussen ambitie en capaciteiten, tussen kunst en leven, is het de man-vrouw-verhouding die hij in tal van stukken aan een nader onderzoek onderwerpt.
Van de Universiteit van Uppsala ontvangt hij een eredoctoraat.

1878
Opnieuw vestigt hij zich in Rome. Daar blijft hij - op een korte periode in München 1879/80 na - tot 1885 wonen.

1879
Ibsen schrijft - misschien wel zijn beroemdste - stuk, de 'moderne tragedie' Een poppenhuis. Het handelt over een vrouw die niet wil en niet kan accepteren dat haar huwelijk uit louter leugens bestaat. Daarom verlaat zij tenslotte haar man en kinderen. De première veroorzaakt een storm van protest.

1881
De reacties op Een poppenhuis zijn maar een zwakke afspiegeling van de storm die losbarst naar aanleiding van het verschijnen van Ibsens volgende stuk: Spoken. Naast de huwelijksmoraal is het vooral de combinatie met andere gevoelig liggende thema's als euthanasie, incest en geslachtsziekten, die door de intellectuele elite wordt aangegrepen om het stuk als infaam af te doen. Door de negatieve publiciteit durft geen van de theaterdirecteuren Spoken op het repertoire te nemen. Pas in 1882 gaat het in Chicago (!) in première. Het duurt tot 1890 voor het Noorse publiek het stuk te zien krijgt.

1882
Ibsen schrijft Een vijand van het volk.

1884
Première van De wilde eend in Bergen.

1885-1890
Ibsen ondervindt vrijwel overal waardering en respect. Hij wordt beschouwd als de meest toonaangevende toneelschrijver van dat moment. Hij wordt daarin gesteund door enkele belangrijke Europese theaterdirecteuren. Zij nemen bewust afstand van de heersende theatermode en stellen zich open voor het naturalisme. In Parijs richt André Antoine zijn Théâtre Libre op (1887) en verschaft daarmee auteurs als Ibsen en Strindberg een podium. In Berlijn richt Otto Brahm een soortgelijk theater op: de Freie Bühne (1889). Natuurlijkheid, echte materialen en een genuanceerd afbeelden en analyseren van de werkelijkheid, worden de nieuwe kernbegrippen. In de stukken die hij schrijft maakt het maatschappelijk debat plaats voor meer persoonlijke problematieken: Rosmersholm (1887), De vrouw van de zee (1888), Hedda Gabler (1890). Na terugkeer vestigt hij zich weer in München.

1891-1897
Na 27 jaar keert Ibsen definitief naar Noorwegen terug. Hij vestigt zich in Christiania. Natuur, als fascinerende en onbegrijpelijke grootheid, gaat samen met het symbolisme, in toenemende mate een belangrijke plaats in Ibsens werk innemen: Bouwmeester Solness (1892), Kleine Eyolf (1894), John Gabriël Borkmann (1896).

1898
Ter gelegenheid van zijn 70-ste verjaardag wordt in de drie Scandinavische hoofdsteden Ibsen op uitbundige wijze geëerd.

1899
Ibsen schrijft zijn laatste stuk, waarin hij nog eenmaal het thema kunst of leven centraal stelt: Als wij doden ontwaken, 'een dramatische epiloog in drie akten'.

1900-1903
In het voorjaar van 1900 wordt Ibsen getroffen door een beroerte, waardoor hij aan de rechterkant verlamd raakt. Vanaf 1902 is hij niet meer in staat het bed te verlaten.

1906
Op 23 mei sterft Henrik Ibsen in zijn woning in Christiania.

| Meer